دین‌داری مدرن؟! قسمت دوم: طرح سؤال

مطابق انتظارْ تعریف‌های مختلفی از «دوران مدرن» وجود دارد، ولی روی‌هم‌رفته قرن ۱۸ میلادی به بعد (در اروپا) را دوران مدرن می‌خوانند [۱]. دوران مدرن با عصر روشنگری آغاز می‌شود و انسان مدرن انسانی است که خود را در نسبت به ارزش‌های عصر روشنگری تعریف می‌کند [۲]. دوره‌ی مدرن محل تنازع انواع و اقسام مکاتب فکری، اجتماعی، و سیاسی است: از خودِ اندیشه‌ی روشنگری تا رمانتیسیسم، از مارکسیسم تا لیبرالیسم و ... . با همه‌ی اختلاف بین نسخه‌هایی که این «ایسم‌ها» برای انسان می‌پیچند، آنها در یک چیز مشترک‌اند: در دوران مدرن جایی برای دین‌داری وجود ندارد.

با این فهم از مدرنیته، برای خیلی‌ها از روز روشن‌تر است که «دین‌داری مدرن» عبارتی پاردوکسیکال است: دین‌داری انحصاراً متعلق است به انسان پیشامدرن و بنابراین، انسان نمی‌تواند هم دین‌دار باشد و هم مدرن. بعضی از این خیل نتیجه می‌گیرند که انسانْ مخیّر به انتخابِ تنها یک گزینه بین دین‌داری و مدرنیته است، و بعضی دیگر معتقدند که در دوران مدرن چنین اختیاری اساساً وجود ندارد زیرا دین‌داری در این دوران بنیاناً غیرممکن و ظواهر دین‌داری که در اطراف می‌بینیم صرفاً ادا و اطوار است.

امّا چه چیزی در دین‌داری است که جمع‌شدنش را با مدرنیّت ناممکن می‌کند؟ دو جواب به این پاسخ داده شده [۳]:

الف) جوهر دین‌داری اطاعت از یک مرجع خارجی و جوهر مدرنیّت رهایی از سیطره‌ی مراجع خارجی است. لذا جمع دین‌داری و مدرنیّت از بیخ و بن ناممکن است.

ب) دین‌داری نحوه‌ی خاصی از جهان‌بینی را لازم می‌آورد و مدرنیّت نحوه‌ای دیگر را؛ و این دو جهان‌بینی جمع‌ناپذیرند.

در ادامه‌ی این مجموعه یادداشت می‌خواهم نشان دهم که هیچ‌کدام از این پاسخ‌ها درست نیست و لذا می‌توان هم‌زمان دین‌دار و مدرن بود.

 

[۱] بر سر اینکه آیا دوران مدرن تمام شده یا نه اختلاف زیاد است. در این یادداشت فرض می‌کنم که تمام نشده و ما هم‌اکنون در دوران مدرن به‌سر می‌بریم.

[۲] از جمله: عقل‌گرایی، فردگرایی، و شک‌گرایی.

[۳] تا جایی که من دیده‌ام. اگر شما جواب دیگری به‌ذهنتان می‌رسد لطفاً برایم بنویسید.

Too Little, Too Late

آرزو بود نعمتم لیکن

از خسانِ زَمَن نَپِذْرُفْتم

بیش می‌خواستم، زمانه نداد

کم همی‌داد، من نپذرفتم*

 

این یادداشت خیلی‌وقت است که در آب‌نمک خوابیده. منتظر ۱۵ آوریل بودم که بیایم اینجا و شکست پروژه‌ی اپلای دکتری‌ام را اعلام کنم و متن سوزناکی بنویسم و، اگر پا داد، اشک چشمی بگیرم. داستان این است که از چند ماه پیش، کرکره‌ی زندگی را تا نیمه پایین کشیدم که چیز خوبی جور کنم برای اپلای کردن برای مقطع دکتری فلسفه، و اگر بخواهم در حق خودِ لاابالی‌ام بی‌انصافی نکنم، آن چند ماه را زحمت کشیدم. از حدود یک ماه و نیم پیش، همراه با نتایج اپلای، آیه‌های یأس یکی‌یکی بر من نازل شدند و این‌گونه بود که نصّ مصحف مهدی با اندکی تصرّفْ تکرار چندباره‌ی همین یک آیه بود: «تعداد داوطلبان امسال بسیار بیشتر از ظرفیت ما هستند و متأسفانه مجبوریم خیلی از داوطلبان شایسته را رد کنیم.» تفسیر آیات امّا یک کلمه بیشتر نبود: شکست.

گذشت و همین دیروز یکی از دانشگاه‌های آمریکایی ایمیلی زد و گفت که نام مرا در لیست انتظارشان نوشته‌اند، و امروز ایمیل دیگری که هنوز دو نفر جا دارند و اسم من بالای لیست انتظار است. خواسته بودند که وضعیتم را روشن کنم؛ یعنی که اگر هنوز مایلم، می‌توانند به من پذیرش بدهند. چند دقیقه فکر کردم و بعد از مشورتی کوتاه با «ف»—که بیشتر شبیه خبر رساندن بود تا مشورت گرفتن—ایمیل زدم و گفتم نمی‌خواهم.

نقل است که موقع نزولِ وحیْ پیامبران رعشه به جانشان می‌افتاده و بی‌تابشان می‌کرده. روزی پس از نزول یکی از آیات یأس دیدم که نمی‌توانم روی زمین بنشینم. راه افتادم و رفتم کنار رودخانه‌ی شهر. منظره تماماً برفی بود و من داشتم پیش خودم فکر می‌کردم که ای کاش لااقل فلان دانشگاه رویم را زمین نیندازد و آبرویم را بخرد. ناگهان به خود آمدم که من از کی این‌قدر حقیر شده‌ام؟ نمی‌دانم بر من دقیقاً چه گذشت، ولی نگاهم به کل ماجرا ناگهان عوض شد. انگار کسی نهیبم زد که داری خط قرمز را رد می‌کنی. راه را که برمی‌گشتم به شکل ترسناکی آرام شده‌ بودم؛ شکست را پذیرفته بودم و بقیه‌ی زندگی حالا برایم همان‌قدری معنا داشت که راه رفتنم روی برف‌ها.

از قضا موقع اپلای کارشناسی ارشد هم وضعیت مشابهی پیش آمد. به من گفته بودند که هرچند بعید نیست، ولی کمک‌هزینه‌ی مالی گرفتنم نامحتمل است. آن زمان هم شکست را پذیرفته بودم که لحظه‌ی آخر ایمیل زدند که اگر می‌خواهی می‌توانیم پول درس خواندنت را بدهیم، که با شوق و ذوق قبول کردم. این بار، سه سال بعد و چند هفته پس از آن قدم زدن کذایی کنار رودخانه، ایمیل را که دیدم واکنشم این بود: «نه،‌ مرسی.»

همه‌ی ماجرا البته این نیست؛ من این‌قدرها هم نامعقول نیستم. برای رد کردن پذیرش دکتری دلیل‌های زیادی دارم و این دلایل، به خیال خودم لااقل قانع‌کننده‌اند و می‌توانم با قطار کردنشان، سر دیگران را ساعتی گرم کنم. به خودم که ولی نگاه می‌کنم می‌بینم علّت اصلی چیز دیگری بوده: نمی‌خواستم یک بار دیگر لحظه‌ی آخر و با منّت مشمول لطف بشوم—حتی اگر لطف الهی باشد. زخم اخبار شکست بر جانم عمیق بود، ولی این‌بار ترجیح می‌دهم مردانه درد شکست را تحمل کنم و آن را با بخیه‌ی پیروزی کوچک رفو نکنم. من می‌خواستم سروقت و از یک دانشگاه بهتر پذیرش بگیرم. کمتر از این را نمی‌خواهم حتی اگر معنایش خداحافظی همیشگی از فلسفه‌ی آکادمیک باشد. آن‌هایی که از نزدیک‌تر من را می‌شناسند می‌داننند که چقدر فلسفه‌ی آکادمیک برایم مهم است، و حالا سرم را که بالا می‌آورم می‌بینم که غرورم برایم مهم‌تر است. احتمالاً هرچه بیشتر بخواهم توضیح دهم و تصمیمم را موجّه کنم احمق‌تر جلوه خواهم کرد، پس ادامه نمی‌دهم.

ایمیل استنکاف را که فرستادم دیدم «ی» پیام داده که برایم فال حافظ گرفته و این آمده: «گر مساعد شودم دایره‌ی چرخ کبود/ هم به‌دست آورمش باز به پرگار دگر». هرچند قضیه‌اش شرطیه است و تجربه نشان داده مقدم قضیه به این راحتی‌ها صادق‌بشو نیست، حس کردم که هم‌شهری قدیمی دارد دلداری‌ام می‌دهد و دلم گرم شد. بلافاصله یادم افتاد که چند روز پیش خواهرم را به‌خاطر استخاره کردن دعوا کرده بودم که چرا عقلش را دست اقبالش داده. بعد یاد آن یکی هم‌شهری دیگرم افتادم که گفته بود «و ما أبرئ نفسی و لا أزکیها/ که هرچه نقل کنند از بشر در امکان است».

 

*این قطعه از خاقانی را سال‌ها پیش «ح» جایی نوشته بود و ضمناً گفته بود که مانیفست زندگی‌اش است. از وقتی که بالاخره توانستم از روی شعر بخوانم برای من هم تبدیل به مانیفست شد.

دین‌داری مدرن؟! قسمت اوّل: دین‌داری به مثابه‌ی لبّیک و تصدیق

از مناظر مختلف می‌شود دین‌داری را تعریف کرد: مناظر درون‌دینی (فقهی، عرفانی، و ...) و برون‌دینی (روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فلسفی، و ...). برداشت من از دین‌داری برون‌دینی است، ولی به‌نظرم می‌توان برایش شواهد درون‌دینی هم پیدا کرد. بدون اینکه بخواهم ادعای ارائه‌ی تعریف جامع و مانع بکنم، دین‌داری برای من لبیک گفتن به دعوت انبیاء است و بنابراین دین‌دار کسی است که دعوت پیامبری را پذیرفته، و غیر دین‌دار کسی است که دعوت پیامبری را نپذیرفته (=پیامبران را تکذیب کرده) [۱].

ما با روایت‌های تاریخی روبرو هستیم. درباره‌ی جزئیات این روایت‌ها شک و شبهه زیاد است، ولی به‌طور کلی، این روایت‌ها به ما می‌گویند که کسانی در طول تاریخ ادعای پیامبری کرده‌اند؛ یعنی ادعا کرده‌اند که در خود رسالتی می‌بینند که پیامی را به دیگران برسانند. محتوای پیام عموماً حول یکتاپرستی است و رسولانِ ادعایی گفته‌اند که رسالت و پیامشان را از همان «یکتا» گرفته‌اند. روایت‌های تاریخی به ما می‌گویند که بیشتر این «پیامبران» شکست خورده‌اند ولی چند نفری کارشان گرفته و خوب هم گرفته. تحلیل چرایی شکست و پیروزی «پیامبران» موضوع این یادداشت نیست پس از آن درمی‌گذرم.

پرسشی که می‌خواهم به آن پاسخ دهم این است: واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران چه می‌تواند باشد؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید بین کنش/واکنش نظری و کنش/واکنش عملی فرق بگذاریم. در مواضع نظری ما می‌توانیم نسبت به یک گزاره سه حالت کلی [۲] داشته باشیم: گزاره را تأیید کنیم (به آن باور داشته باشیم)؛ گزاره را رد کنیم (به نقیض آن باور داشته باشیم)؛ نه گزاره را تأیید کنیم و نه آن را رد کنیم (باورمان را معلّق کنیم). در مواضع عملی ولی دو گزینه بیشتر وجود ندارد: یا عملی را انجام می‌دهیم یا انجام نمی‌دهیم. معلّق کردن عمل یک گزینه‌ی مجزا نیست چون معلّق کردنِ عملی همان انجام ندادن آن عمل است. بنابراین، نسبت به گزاره‌ی «خدا وجود دارد» ما می‌توانیم سه موضع داشته باشیم: آن را باور کنیم، رد کنیم، یا باورمان را معلّق کنیم. این سه موضع را به‌ترتیب خداباوری، خداناباوری، و ندانم‌گرایی نامیده‌اند.

ولی به‌نظرم این سه موضع پاسخ درستی به پرسش ما (واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران چه می‌تواند باشد؟) نیست. واکنش به دعوت در زمره‌ی مواضع عملی است؛ شما یا دعوت را قبول می‌کنید یا رد می‌کنید؛ شق سومی وجود ندارد. ممکن است انتقاد کنید که در واکنش به دعوت، می‌شود موضع بی‌تفاوتی را برگزید. مثلاً فرض کنیم فیزیک‌دانی از ما دعوت می‌کند که مدل جدید اتمی‌اش را بپذیریم. ما می‌توانیم دعوت را قبول کنیم، رد کنیم، یا نسبت به آن بی‌تفاوت بمانیم چون احتمالاً سواد یا علاقه‌ی کافی برای رد و قبول آن مدل اتمی نداریم. در پاسخ به این نقد احتمالی دو پاسخ می‌دهم. اوّلاً محتوای دعوت فیزیک‌دان اخباری است: «فلان مدل اتمی صادق است». ولی محتوای دعوت پیامبر انشایی است: «خدای یگانه را بپرست» [۳]. در واکنش به یک محتوای اخباری (گزاره) سه حالتِ قبول، رد، و تعلیق قابل تصور است ولی به محتوای انشایی صرفاً می‌توان عمل کرد یا عمل نکرد. ثانیاً همان‌طوری که ویلیام جیمز توضیح داده [۴] بعضی از انتخاب‌ها اجباری هستند و جایی برای تعلیق نمی‌گذارند. انتخاب کردن یا نکردن فلان مدل اتمی برای من هیچ فوریتی ندارد بنابراین به آسانی قابل تعلیق است ولی انتخاب بین پذیرش یا رد دعوت انبیاء می‌تواند زندگی من را به‌شدت تحت شعاع خود قرار دهد. لذا در این موضوع، گزینه‌ی سومی قابل تصور نیست: تعلیق کردنِ پذیرشِ دعوتْ همان نپذیرفتنِ دعوت است.

پس واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران به یکتاپرستی از دو حالت خارج نیست: یا دعوت را می‌پذیریم یا دعوت را رد می‌کنیم. ولی با پذیرش یا رد دعوت به یکتاپرستی، همزمان تصدیق یا تکذیبی هم صورت می‌پذیرد. کسی که دعوت «پیامبری» را لبیک می‌گوید، ضمناً پیامبر بودن آن «پیامبر» را تصدیق می‌کند [۵] و کسی که دعوت «پیامبری» را رد می‌کند، ضمناً پیامبر بودن آن «پیامبر» را تکذیب می‌کند. حالت‌های قابل تصور دیگر (پذیرش دعوت آن «پیامبر» به یکتاپرستی و تکذیب پیامبری او، و رد دعوت آن «پیامبر» به یکتاپرستی و تصدیق «پیامبری» او) عملاً ناسازوارند.

 

[۱] ادعایی بر اصالت و تازگی (originality) تعریفم ندارم، امّا نمی‌توانم به شخص خاصی اشاره کنم و بگویم او قبلاً دقیقاً این تعریف را ارائه کرده.

[۲] از منظری دیگر، می‌توان باورها را مدرّج کرد و مثلاً‌ گفت که احتمال درستی یک گزاره ۳۰ درصد است. بنا به بعضی ملاحظات (که توضیحش طولانی است) اینجا باور را مدرّج در نظر نمی‌گیرم.

[۳] قبلاً اینجا بیشتر توضیح داده‌ام.

[۴] در مقاله‌ی The Will to Believe

[۵] شهادتین گفتن در سنّت اسلامی را این‌طور می‌فهمم. به‌تعریف فقه اسلامی هم دین‌دار (مسلمان) بودن یعنی شهادتین گفتن.

هجوم نوستالژی

دقایقی پیش از لحظه‌ی سال تحویل، پدربزرگ قرآنش را از وسط سفره‌ی هفت‌سین برمی‌داشت، سوره‌ی یس را باز می‌کرد، و آرام می‌خواند. در زمینه صدای تلویزیون می‌آمد و ما همراه با ساعت پایین صفحه برای رسیدن سال تحویل ثانیه‌ها را می‌شمردیم تا بالاخره توپ شکلیک می‌شد و صدای سرنا و دهل پخش. اولین عیدی را از پدربزرگ می‌گرفتیم: اسکناس خشک، آن زمانی که هزارتومان برایمان پول زیادی بود. از پای سفره که بلند می‌شدیم انگار غسل تعمید شده باشیم، خیسِ تازگی بودیم و جهانِ مرده‌ی چند دقیقه پیش حالا بوی نویی می‌داد.

حکایتی درباره‌ی بردنِ رشک با این نتیجه که داشتن مدرک زیست‌شناسی برای فهم کتاب مقدس کافی نیست

غزلی از مولانا را برای دوست استرالیایی ۷۴ ساله به انگلیسی دست‌وپاشکسته‌ای ترجمه کرده بودم و داشتم برایش می‌گفتم که چرا «رشک» را به zealousy برگردانده‌ام.* توضیح دادم که احتمالاً به این راحتی معنای رشک را متوجه نمی‌شود، چون رشک بردن، چیزی میان حسادت ورزیدن و غیرت ورزیدن است، و تا جایی که سواد انگلیسی‌ام راه می‌برد، معادلی برای «غیرت» در انگلیسی نداریم. گفت اتفاقاً حسادت (jealousy) در انگلیسی قدیمی معنای غیرت می‌دهد. ترجمه‌ی کتاب مقدس را مثال زد، آنجایی که الیاس به خدا می‌گوید:

I have been very jealous for the LORD (1 Kings, 19:10)

و گفت که مندلسون قطعه‌ای نوشته برای این قسمت از کتاب مقدس و توصیه کرد که گوشش کنم.

رفتم کمی جستجو کردم و انگار کاربرد jealous به معنای غیور جاهای دیگر کتاب مقدس هم تکرار شده. مثلاً:

You shall not bow down to them or serve them, for I the LORD your God am a jealous God (Exodus 20:5) **

بلافاصله یادم افتاد به کتاب The God Delusion ریچارد داوکینز. فصل دوم کتاب این‌طور شروع می‌شود: «خدای عهد عتیق شاید ناخوشایندترین شخصیت همه‌ی قصه‌ها باشد.» بلافاصله بعد از این جمله انواع و اقسام صفات بد را برای خدای عهد عتیق ذکر می‌کند، و اوّلین صفت؟ بله:

 jealous and proud of it (p. 31)

این‌هایی که نوشته‌ام چه ربطی به هم دارند؟ احتمالاً هیچ ربطی.

 

* در این بیت:
در هوس خیال او همچو خیال گشته‌ام
وز سر رشک نام او نام رخ قمر برم

** همه‌ی ترجمه‌های انگلیسی کتاب مقدس از نسخه‌ی استاندارد انگلیسی است.

«فلسفه هیچ دردی را دوا نمی‌کند.»

جمله‌ی فوق را بارها از اهالی فلسفه‌ای که از فلسفه خواندنشان پشیمان شده‌اند شنیده‌ام. می‌خواهم کمی راجع به این جمله حرف بزنم.

همین ابتدای امر بگویم که به‌نظرم این جمله صادق است. یعنی اگر کسی دردی داشته باشد و برای درمان کردن یا لااقل کاهش دادن آن درد فلسفه بخواند به مقصود خود نمی‌رسد. با اینکه فیلسوفان از هزاران سال پیش کوشیده‌اند که بنیادی‌ترین سؤالات بشر را پاسخ دهند، فلسفه به هیچ‌سؤالی پاسخ نمی‌دهد. فلسفه—به معنی تاریخ فلسفه—پر است از پاسخ‌های متفاوت و بعضاً متناقض فیلسوفان به سؤال‌های بنیانی (و گاهی نه‌چندان بنیانی) بشر. از این کشکول هیچ پاسخ راست و روشنی به هیچ‌ سؤالی نمی‌توان انتظار داشت—نشان به این نشان که فیلسوفان معاصر پس از ۲۵ قرن همچنان در پی پاسخ دادن به پرسش‌های سقراط‌ند.

ولی فلسفه—به‌معنی کلنجار رفتن با پرسش‌های بنیادین، عمیق‌شدن در آن‌ها، و تلاش برای ارائه‌ی پاسخ‌های جدید—هیچ‌گاه از رونق نیفتاده، چون بعضی از انسان‌ها چالش‌گر، عمیق، و مبتکر هستند. چنان کسانی سؤال دارند و حاضرند برای کنکاش درباره‌ی سؤال‌هایشان وقت بگذارند و هزینه بدهند، حتی اگر بدانند در نهایت به هیچ پاسخ نهایی و همه‌پسندی نخواهند رسید. فلسفه به این معنی اخیر همچنان هیچ دردی را دوا نمی‌کند. مثل خاراندن جایی است که می‌خارد؛ از قضا خارش را بیشتر می‌کند ولی همزمان به خارنده احساس رضایت و لذّت می‌دهد. از این رو،‌ همان‌طور که خاراندن مقصد خاراندن است، فلسفیدن مقصد فلسفیدن است. گرچه به هیچ دردی نمی‌خورد ولی به فرد احساس رضایت و لذّت می‌دهد.

ولی چرا بعضی از اهالی فلسفه از پیمودن این راه پشیمان می‌شوند؟ به‌خاطر انتظارات بزرگ و بی‌جا. اوّلاً چنان کسانی شأن خاصی برای فعالیت فلسفی قائل بوده‌اند و خیال می‌کرده‌اند که واقعاً دست به فعالیت مهم و اثرگذاری زده‌اند. لابد انتظار داشته‌اند که مردم آن‌ها را به‌خاطر فلسفه خواندن بر طبق بگذارند و روی سرشان حلواحلواکنان حمل کنند. خلاصه، چنین کسانی چون شرافت و بلکه قداستی در فعالیت فلسفی می‌دیده‌اند، وقتی پس از سال‌ها خاک کتاب و مقاله خوردن سرشان را بلند کرده‌اند و دیده‌اند که برای جامعه همه‌ی سوادشان به اندازه‌ی یک نان سنگک ارزش ندارد از راه رفته پشیمان می‌شوند و بسته به اینکه چه میزان استعداد و توانایی در فرافکنی داشته باشند خود یا دیگران را مقصر وضع موجود می‌دانند.

ثانیاً این پشیمانی به‌خاطر تصور اشتباه از توانایی و استطاعت فکری خود است. فلسفه ظرفیت زیادی برای جذب آدم‌های متوهّم دارد. کسانی که در ابتدا سودای حل مسائل لاینحل فلسفی را دارند ولی پس از سال‌ها قدم از قدم برنمی‌دارند. آن‌هایی که می‌خواهند ارسطو و بوعلی و کانت شوند ولی حتی شارح دسته چندم آثار این بزرگان هم نمی‌شوند. روشن است که تصور نادرست از اندازه‌ی وسع فکری چقدر ضربه‌زننده و پس‌زننده است.

ولی من با این تصور که فلسفه‌کاران خسر الدنیا و الأخرة هستند هم موافق نیستم؛ لااقل همه‌ی فلسفه‌کاران این‌طور نیستند. البته اگر کسی خیال می‌کند زندگی‌اش را می‌تواند صرف امر مفیدتری کند لازم است که از فلسفه اجتناب کند. ولی برای کسی که امر مفیدتری نمی‌شناسد، یا اصلاً می‌خواهد همین «امر مفیدتر» را واکاوی کند فلسفه هیچ خسران خاصی ندارد. علی‌الخصوص اگر فرد منبع درآمدی از جایی داشته باشد.

ولی به‌نظرم، در بعضی حالات و برای بعضی کسان، فلسفه خواندن خسران‌خیز است. فلسفه برای کسی که از آن یا از خود انتظار بی‌جا دارد جز یأس و ندامت حاصلی ندارد. فلسفه برای کسی که دنبال پول و رفاه و شهرت است جز سرخوردگی چیزی ندارد. و از همه مهم‌تر، فلسفه برای کسی که به‌جای پیگیری مسئله‌های بنیادین خود درگیر مسائل دیگر می‌شود پوچی‌آور است. چنان کسی روزی سرش را بلند می‌کند و می‌بیند تمام این مدت مشغول خاراندن کمر کسی دیگر بوده!

در ستایش عوام‌گراییِ انتخاباتی

از چند سال اول پس از انقلاب که بگذریم، نه «جمهوری اسلامی» جمهوری بوده و نه «مردم‌سالاری دینی» مردم‌سالاری. این بار ولی علی‌الظاهر شمشیرها از رو بسته شده و می‌خواهند چنان بیخ مشروعیتشان را از خاک درآوردند که نه از تاک نشان بماند و نه از تاک‌نشان. اگر همه‌ی ماجرا همین بود می‌گفتم: «باش تا نفرین دوزخ از تو چه سازد/ که مادران سیاه‌پوش/ داغ‌داران زیباترین فرزندان آفتاب و باد/ هنوز از سجاده‌ها/ سر برنگرفته‌اند.» مشکل این است که ماجرا همین نیست. سرنوشت کرور کرور انسان ناامیدِ درمانده‌ی نیمه‌جانْ بازیچه‌ی هوس‌های مستکبران است و این خرده چیزی نیست که سبکش بگیریم.

به‌نظرم هنوز خیلی برای پرسیدن «چه باید کرد؟» زود است. باید آرام بگیریم و صحنه را تا روزهای آخر نظاره کنیم. اگر عموم آدم‌های هم‌نظر با ما خواستند از ترس برقراری حکومت اشرار رأی بدهند،‌ باید رأی بدهیم. اگر به اعتراض خواستند رأی ندهند باید رأی ندهیم. همه‌ی حرفم این است: اگر رأی می‌دهیم با هم رأی بدهیم و اگر نمی‌دهیم با هم رأی ندهیم. صندوق رأی یک بازی جمعی است و جمع باید تکلیف اشخاص را روشن کند. البته که تا روزهای آخر هرکسی می‌تواند برای جلب آرای دیگران بکوشد، ولی دیگر وقتی در روزهای آخر نتایج نظرسنجی‌ها روشن کند که گرایش عموم هم‌فکران ما به کدام سمت است، تنها کنش معقول بازی کردن به شیوه‌ی جماعت است—حتی اگر مخالف نظر ما باشد.

در انتها می‌خواهم اشاره‌ای هم به فیلسوف‌مسلکانی کنم که قرار است چند روز مانده به انتخاباتْ تازه متنی منتشر کنند و دلایلی را له و علیه نظر خود به‌صف کنند و در انتها نتیجه‌ای را از آستین موشکافی‌هایشان بیرون آورند. چنین کسانی را باید به‌حال خود واگذاشت که دچار خطای مقوله‌ای‌اند و خیال می‌کنند صندوق رأی کلاس فلسفه است. کار درست در «انتخابات» گوسفندوار دنبال کردن گله است؛ آن گوسفندانی که سودای شبانی داشته باشند را گرگ‌ها خواهند درید.

اعورانه

آن‌که با هیولا می‌ستیزد باید بپاید که خود در این میانه هیولا نشود. اگر دیرزمانی در مغاکی چشم بدوزی، آن مغاک نیز در تو چشم خواهد دوخت.

فراسوی نیک و بد—فریدریش نیچه

 

احتمالاً افزودن هرچیزی به این آیه‌ی نیچه‌ای از تأثیرش می‌کاهد؛ با این حال می‌خواهم ظلم‌ستیزان را مخاطب قرار دهم و هشدار دهم که بیش از همه در خطر ظالم شدن‌اند. نگاه کنیم به جان‌های پاکی که برای چه آرمان‌های متعالی انقلاب کردند، و امروز عقرب‌های جراره‌ای شده‌اند که آدمیان از شرشان به مار غاشیه پناه می‌برند. یادمان بماند که همیشه لااقل از گوشه‌ی چشم خودمان را بپاییم، والا زمانی به خود خواهیم آمد که با مهیب‌ترین مغاک‌ها چشم‌در‌چشم شده‌ایم.

حافظی

در حجره‌ی مضیّقِ تاریکِ سردِ خویش

بی پرتویی ز دلخوشی گرم آفتاب

محبوس در میانه‌ی دیوارهای تنگ

بلعیده باز یک دو سه‌تا قرص خواب و آب

لعنت‌کنان به هستی و بود و نبوده‌ام

بی‌رخت و عور و بی‌کس‌وکار و لش و خراب

من در ملال خفته و در غم غنوده‌ام

 

خِرخِرکنان ز قحطِ نفس، سرفه‌ی سیاه

پس‌ماندِ بانگ و رنگ عدم در جهان من

پژواک آخرین ضربان در سکوت مرگ

سرما فرا گرفته دل و استخوان من

تکبیر چارمین زده‌ام بر جنازه‌ام

بدرود گفته‌ام به امان فنای «من»

من بی «خدا» حکایت پایان سروده‌ام

تمرین معلّمی

این ترم دستیار یکی از اساتید برای درس مقدمه‌ای بر اخلاق و ارزش‌ها هستم. بعد از چهار ترم پیاپی سروکله زدن با منطق، این موضوع متفاوت و استاد متفاوت از معدود چیزهایی است که در زندگی من تغییر کرده. یک هفته‌ای تقریباً تمام‌وقت مشغول تصحیح کردن برگه‌های میان‌ترم بودم و حالا باید خودم را آماده کنم برای برگزار کردن دوازده جلسه‌ی مشاوره‌ی مقاله‌ی پایان‌ترم. قرار است دانشجویان (حدود صد نفر) بیایند و ایده‌هایشان برای مقاله‌ای که قرار است بنویسند را با من درمیان بگذارند و از من بازخورد بگیرند. علی‌رغم زبان الکنم، سروکار داشتن با خود دانشجویان—گیرم از طریق نمایشگر روبرو—را به سروکله‌زدن با نوشته‌هایشان ترجیح می‌دهم. و البته توأمان خوشحال و ناراحتم، از اینکه دانشجویان سال اول لیسانس اینجا چنین امکاناتی برای یادگرفتن فوت و فن‌های آکادمیک دارند، و از اینکه در ایران حتی خیلی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی چنین امکاناتی ندارند و فوت و فن‌ها را یاد نگرفته‌اند.

در این درس مقدماتی، دانشجویان بخش‌هایی از متن‌های اصلی نظریه‌های عمده‌ی فلسفه‌ی اخلاق را خوانده‌اند: بریده‌هایی از ارسطو، کانت، و میل. همچنان مقاله‌هایی درباره‌ی سه موضوع مناقشه‌برانگیز معاصر اخلاقی خوانده‌اند: درباره‌ی سقط جنین، رفتار با حیوانات، و تروریسم. حالا باید یکی از موضوعات سقط جنین یا رفتار با حیوانات را انتخاب کنند و با به‌کارگرفتن یکی از آن نظریه‌های عمده‌ی اخلاقی، از موضعی دفاع کنند. مثلاً بگویند بنا به فایده‌گرایی سقط جنین مجاز است، یا بنا به وظیفه‌گرایی کشتن حیوانات به‌منظور بهره‌برداری به‌عنوان طعام غیرمجاز است، و قس علی هذا. مهم‌ترین موضوع این وسط استدلال است و کار من چک کردن استدلال‌هایشان است.

طبق معمول تا کارد به استخوان نرسد مقاله‌ها را نمی‌خوانم—و زود باشد که برسد. این‌بار بهانه‌ی جدید هم دارم. موضوع سقط جنین به‌نظرم مهیب است و ترس اینکه حرفی بزنم و ایده‌ای در ذهن دانشجوی سال اولی شکل بگیرد که بعدها او را به سمت این کار ببرد/نبرد به‌حال خودم وانمی‌گذارد. از طرف دیگر، موضوع حیوانات و متعاقب آن گیاهخواری اخلاقی، به‌نظرم موضوعی زیاده از حد لوکس و از اطوار سفیدپوست‌هایی است که یا بسیار بی‌خبرند یا خود را به بی‌خبری زده‌اند. در جهانی که سالانه ۹ میلیون نفر از انسان‌ها از گرسنگی می‌میرند تمرکز بر چنین موضوعاتی هنوز خیلی زود است.

خلاصه، اگر به من بود، این موضوعات را برای مقاله‌ی این درس انتخاب نمی‌کردم. خوشبختانه یا متأسفانه به من نیست.