خیالِ دست

نوشته‌های مهدی ابراهیم‌پور

خیالِ دست

نوشته‌های مهدی ابراهیم‌پور

خیال دست. آن بازی است که در مجالس کنند و آن چنان است که یک کس در کنار دیگری پشت سر او بنشیند و آن شخص عبا یا پرده ای بر سر خود و آنکه در کنار اوست کشد بحیله ای که شخص عقبی بالمره در انظار پنهان گردد و معلوم نشود و قدری از شانه های آنکه بکنار اوست نیز پوشیده شود آنگاه شخص کنار نشسته دستهای خود را بر پشت برد و نگهدارد و آن شخص عقبی دستهای خود را بعوض دستهای کنار نشسته برآرد و این پیشی شروع بحرف زدن یا گفتن کند و آن عقبی بدستهای خود که بیرون آید حرکات او را مطابق حرف زدن او بعمل آورد از قبیل دست حرکت دادن و دست بر سبال و صورت کشیدن و گرفتن نی قلیان بر دست و به دهن گذاشتن همه حرکات از دستهای آن عقبی بجهت این یکی که در کنار اوست بعمل آیند و بر ناظران و مجلسیان چنین مفهوم می گردد که این دستهای خود شخصند که بحرکات ارادی حرکت کنند. (از لغت نامه ٔ محلی شوشتر نسخه ٔ خطی ).
لغت‌نامه دهخدا

طبقه بندی موضوعی
بایگانی
اینجا هم هستم

۲ مطلب در فروردين ۱۴۰۱ ثبت شده است

آرزو بود نعمتم لیکن

از خسانِ زَمَن نَپِذْرُفْتم

بیش می‌خواستم، زمانه نداد

کم همی‌داد، من نپذرفتم*

 

این یادداشت خیلی‌وقت است که در آب‌نمک خوابیده. منتظر ۱۵ آوریل بودم که بیایم اینجا و شکست پروژه‌ی اپلای دکتری‌ام را اعلام کنم و متن سوزناکی بنویسم و، اگر پا داد، اشک چشمی بگیرم. داستان این است که از چند ماه پیش، کرکره‌ی زندگی را تا نیمه پایین کشیدم که چیز خوبی جور کنم برای اپلای کردن برای مقطع دکتری فلسفه، و اگر بخواهم در حق خودِ لاابالی‌ام بی‌انصافی نکنم، آن چند ماه را زحمت کشیدم. از حدود یک ماه و نیم پیش، همراه با نتایج اپلای، آیه‌های یأس یکی‌یکی بر من نازل شدند و این‌گونه بود که نصّ مصحف مهدی با اندکی تصرّفْ تکرار چندباره‌ی همین یک آیه بود: «تعداد داوطلبان امسال بسیار بیشتر از ظرفیت ما هستند و متأسفانه مجبوریم خیلی از داوطلبان شایسته را رد کنیم.» تفسیر آیات امّا یک کلمه بیشتر نبود: شکست.

گذشت و همین دیروز یکی از دانشگاه‌های آمریکایی ایمیلی زد و گفت که نام مرا در لیست انتظارشان نوشته‌اند، و امروز ایمیل دیگری که هنوز دو نفر جا دارند و اسم من بالای لیست انتظار است. خواسته بودند که وضعیتم را روشن کنم؛ یعنی که اگر هنوز مایلم، می‌توانند به من پذیرش بدهند. چند دقیقه فکر کردم و بعد از مشورتی کوتاه با «ف»—که بیشتر شبیه خبر رساندن بود تا مشورت گرفتن—ایمیل زدم و گفتم نمی‌خواهم.

نقل است که موقع نزولِ وحیْ پیامبران رعشه به جانشان می‌افتاده و بی‌تابشان می‌کرده. روزی پس از نزول یکی از آیات یأس دیدم که نمی‌توانم روی زمین بنشینم. راه افتادم و رفتم کنار رودخانه‌ی شهر. منظره تماماً برفی بود و من داشتم پیش خودم فکر می‌کردم که ای کاش لااقل فلان دانشگاه رویم را زمین نیندازد و آبرویم را بخرد. ناگهان به خود آمدم که من از کی این‌قدر حقیر شده‌ام؟ نمی‌دانم بر من دقیقاً چه گذشت، ولی نگاهم به کل ماجرا ناگهان عوض شد. انگار کسی نهیبم زد که داری خط قرمز را رد می‌کنی. راه را که برمی‌گشتم به شکل ترسناکی آرام شده‌ بودم؛ شکست را پذیرفته بودم و بقیه‌ی زندگی حالا برایم همان‌قدری معنا داشت که راه رفتنم روی برف‌ها.

از قضا موقع اپلای کارشناسی ارشد هم وضعیت مشابهی پیش آمد. به من گفته بودند که هرچند بعید نیست، ولی کمک‌هزینه‌ی مالی گرفتنم نامحتمل است. آن زمان هم شکست را پذیرفته بودم که لحظه‌ی آخر ایمیل زدند که اگر می‌خواهی می‌توانیم پول درس خواندنت را بدهیم، که با شوق و ذوق قبول کردم. این بار، سه سال بعد و چند هفته پس از آن قدم زدن کذایی کنار رودخانه، ایمیل را که دیدم واکنشم این بود: «نه،‌ مرسی.»

همه‌ی ماجرا البته این نیست؛ من این‌قدرها هم نامعقول نیستم. برای رد کردن پذیرش دکتری دلیل‌های زیادی دارم و این دلایل، به خیال خودم لااقل قانع‌کننده‌اند و می‌توانم با قطار کردنشان، سر دیگران را ساعتی گرم کنم. به خودم که ولی نگاه می‌کنم می‌بینم علّت اصلی چیز دیگری بوده: نمی‌خواستم یک بار دیگر لحظه‌ی آخر و با منّت مشمول لطف بشوم—حتی اگر لطف الهی باشد. زخم اخبار شکست بر جانم عمیق بود، ولی این‌بار ترجیح می‌دهم مردانه درد شکست را تحمل کنم و آن را با بخیه‌ی پیروزی کوچک رفو نکنم. من می‌خواستم سروقت و از یک دانشگاه بهتر پذیرش بگیرم. کمتر از این را نمی‌خواهم حتی اگر معنایش خداحافظی همیشگی از فلسفه‌ی آکادمیک باشد. آن‌هایی که از نزدیک‌تر من را می‌شناسند می‌داننند که چقدر فلسفه‌ی آکادمیک برایم مهم است، و حالا سرم را که بالا می‌آورم می‌بینم که غرورم برایم مهم‌تر است. احتمالاً هرچه بیشتر بخواهم توضیح دهم و تصمیمم را موجّه کنم احمق‌تر جلوه خواهم کرد، پس ادامه نمی‌دهم.

ایمیل استنکاف را که فرستادم دیدم «ی» پیام داده که برایم فال حافظ گرفته و این آمده: «گر مساعد شودم دایره‌ی چرخ کبود/ هم به‌دست آورمش باز به پرگار دگر». هرچند قضیه‌اش شرطیه است و تجربه نشان داده مقدم قضیه به این راحتی‌ها صادق‌بشو نیست، حس کردم که هم‌شهری قدیمی دارد دلداری‌ام می‌دهد و دلم گرم شد. بلافاصله یادم افتاد که چند روز پیش خواهرم را به‌خاطر استخاره کردن دعوا کرده بودم که چرا عقلش را دست اقبالش داده. بعد یاد آن یکی هم‌شهری دیگرم افتادم که گفته بود «و ما أبرئ نفسی و لا أزکیها/ که هرچه نقل کنند از بشر در امکان است».

 

*این قطعه از خاقانی را سال‌ها پیش «ح» جایی نوشته بود و ضمناً گفته بود که مانیفست زندگی‌اش است. از وقتی که بالاخره توانستم از روی شعر بخوانم برای من هم تبدیل به مانیفست شد.

۲ نظر ۲۷ فروردين ۰۱

از مناظر مختلف می‌شود دین‌داری را تعریف کرد: مناظر درون‌دینی (فقهی، عرفانی، و ...) و برون‌دینی (روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فلسفی، و ...). برداشت من از دین‌داری برون‌دینی است، ولی به‌نظرم می‌توان برایش شواهد درون‌دینی هم پیدا کرد. بدون اینکه بخواهم ادعای ارائه‌ی تعریف جامع و مانع بکنم، دین‌داری برای من لبیک گفتن به دعوت انبیاء است و بنابراین دین‌دار کسی است که دعوت پیامبری را پذیرفته، و غیر دین‌دار کسی است که دعوت پیامبری را نپذیرفته (=پیامبران را تکذیب کرده) [۱].

ما با روایت‌های تاریخی روبرو هستیم. درباره‌ی جزئیات این روایت‌ها شک و شبهه زیاد است، ولی به‌طور کلی، این روایت‌ها به ما می‌گویند که کسانی در طول تاریخ ادعای پیامبری کرده‌اند؛ یعنی ادعا کرده‌اند که در خود رسالتی می‌بینند که پیامی را به دیگران برسانند. محتوای پیام عموماً حول یکتاپرستی است و رسولانِ ادعایی گفته‌اند که رسالت و پیامشان را از همان «یکتا» گرفته‌اند. روایت‌های تاریخی به ما می‌گویند که بیشتر این «پیامبران» شکست خورده‌اند ولی چند نفری کارشان گرفته و خوب هم گرفته. تحلیل چرایی شکست و پیروزی «پیامبران» موضوع این یادداشت نیست پس از آن درمی‌گذرم.

پرسشی که می‌خواهم به آن پاسخ دهم این است: واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران چه می‌تواند باشد؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید بین کنش/واکنش نظری و کنش/واکنش عملی فرق بگذاریم. در مواضع نظری ما می‌توانیم نسبت به یک گزاره سه حالت کلی [۲] داشته باشیم: گزاره را تأیید کنیم (به آن باور داشته باشیم)؛ گزاره را رد کنیم (به نقیض آن باور داشته باشیم)؛ نه گزاره را تأیید کنیم و نه آن را رد کنیم (باورمان را معلّق کنیم). در مواضع عملی ولی دو گزینه بیشتر وجود ندارد: یا عملی را انجام می‌دهیم یا انجام نمی‌دهیم. معلّق کردن عمل یک گزینه‌ی مجزا نیست چون معلّق کردنِ عملی همان انجام ندادن آن عمل است. بنابراین، نسبت به گزاره‌ی «خدا وجود دارد» ما می‌توانیم سه موضع داشته باشیم: آن را باور کنیم، رد کنیم، یا باورمان را معلّق کنیم. این سه موضع را به‌ترتیب خداباوری، خداناباوری، و ندانم‌گرایی نامیده‌اند.

ولی به‌نظرم این سه موضع پاسخ درستی به پرسش ما (واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران چه می‌تواند باشد؟) نیست. واکنش به دعوت در زمره‌ی مواضع عملی است؛ شما یا دعوت را قبول می‌کنید یا رد می‌کنید؛ شق سومی وجود ندارد. ممکن است انتقاد کنید که در واکنش به دعوت، می‌شود موضع بی‌تفاوتی را برگزید. مثلاً فرض کنیم فیزیک‌دانی از ما دعوت می‌کند که مدل جدید اتمی‌اش را بپذیریم. ما می‌توانیم دعوت را قبول کنیم، رد کنیم، یا نسبت به آن بی‌تفاوت بمانیم چون احتمالاً سواد یا علاقه‌ی کافی برای رد و قبول آن مدل اتمی نداریم. در پاسخ به این نقد احتمالی دو پاسخ می‌دهم. اوّلاً محتوای دعوت فیزیک‌دان اخباری است: «فلان مدل اتمی صادق است». ولی محتوای دعوت پیامبر انشایی است: «خدای یگانه را بپرست» [۳]. در واکنش به یک محتوای اخباری (گزاره) سه حالتِ قبول، رد، و تعلیق قابل تصور است ولی به محتوای انشایی صرفاً می‌توان عمل کرد یا عمل نکرد. ثانیاً همان‌طوری که ویلیام جیمز توضیح داده [۴] بعضی از انتخاب‌ها اجباری هستند و جایی برای تعلیق نمی‌گذارند. انتخاب کردن یا نکردن فلان مدل اتمی برای من هیچ فوریتی ندارد بنابراین به آسانی قابل تعلیق است ولی انتخاب بین پذیرش یا رد دعوت انبیاء می‌تواند زندگی من را به‌شدت تحت شعاع خود قرار دهد. لذا در این موضوع، گزینه‌ی سومی قابل تصور نیست: تعلیق کردنِ پذیرشِ دعوتْ همان نپذیرفتنِ دعوت است.

پس واکنش ما نسبت به دعوت پیامبران به یکتاپرستی از دو حالت خارج نیست: یا دعوت را می‌پذیریم یا دعوت را رد می‌کنیم. ولی با پذیرش یا رد دعوت به یکتاپرستی، همزمان تصدیق یا تکذیبی هم صورت می‌پذیرد. کسی که دعوت «پیامبری» را لبیک می‌گوید، ضمناً پیامبر بودن آن «پیامبر» را تصدیق می‌کند [۵] و کسی که دعوت «پیامبری» را رد می‌کند، ضمناً پیامبر بودن آن «پیامبر» را تکذیب می‌کند. حالت‌های قابل تصور دیگر (پذیرش دعوت آن «پیامبر» به یکتاپرستی و تکذیب پیامبری او، و رد دعوت آن «پیامبر» به یکتاپرستی و تصدیق «پیامبری» او) عملاً ناسازوارند.

 

[۱] ادعایی بر اصالت و تازگی (originality) تعریفم ندارم، امّا نمی‌توانم به شخص خاصی اشاره کنم و بگویم او قبلاً دقیقاً این تعریف را ارائه کرده.

[۲] از منظری دیگر، می‌توان باورها را مدرّج کرد و مثلاً‌ گفت که احتمال درستی یک گزاره ۳۰ درصد است. بنا به بعضی ملاحظات (که توضیحش طولانی است) اینجا باور را مدرّج در نظر نمی‌گیرم.

[۳] قبلاً اینجا بیشتر توضیح داده‌ام.

[۴] در مقاله‌ی The Will to Believe

[۵] شهادتین گفتن در سنّت اسلامی را این‌طور می‌فهمم. به‌تعریف فقه اسلامی هم دین‌دار (مسلمان) بودن یعنی شهادتین گفتن.

۱ نظر ۱۸ فروردين ۰۱