کسی که کشته شد از قبیله‌ی ما نیست؟

در این جایی که کار می‌کنم، تقریباً هر ماه کارمندانی که اهل یک کشور هستند برنامه‌ای برگزار می‌کنند و درباره‌ی کشور و فرهنگشان توضیح می‌دهند. مثلاً کارمندانی که از غنا آمده‌اند درباره‌ی فرهنگ غنا صحبت می‌کنند و کارمندانی که از اوکراین آمده‌اند درباره‌ی فرهنگ اوکراین و قس علی هذا. این برنامه‌ها در وقت استراحت ناهار برگزار می‌شود و به‌عنوان «ناهار و یادگیری». هر کسی ناهارش را می‌آورد و می‌نشیند و هم‌زمان که به حرف‌ها گوش می‌دهد غذایش را هم می‌خورد. چند وقت پیش نوبت همکاران افغانستانی بود که درباره‌ی فرهنگ و کشورشان صحبت کنند. از قضا، تعداد همکاران افغانستانی‌مان نسبتاً زیاد است چون بعد از سقوط دولت قبلی، پناهده‌های زیادی از آن کشور به کانادا آمده‌اند.

وارد سالن برای شنیدن ارائه شدیم و دیدیم چند میز چیده‌اند و انواع و اقسام غذاهای محلی را روی آن گذاشته‌اند. از کل یک ساعت برنامه، حدود ۵ دقیقه به توضیح چند فکت جمعیتی و جغرافیایی راجع به افغانستان گذشت و بعدش هم گفتند بفرمایید ناهار! کل برنامه همین بود. بعداً و پس از صحبت با چند نفر از همکاران افغانستانی دوزاری‌ام افتاد که به‌خاطر اختلافات قومی-قبیله‌ای، امکان توضیحات بیشتر راجع به کشورشان را نداشته‌اند؛ چون هرچه می‌گفته‌اند با اختلاف نظر بین خودشان مواجه می‌شده‌. بنابراین، بهترین راه را در این دیده‌اند که هرکسی غذایش را درست کند و بیاورد و به‌جای حرف زدن راجع به افغانستان، همکاران را با خوردن غذاهای محلی سرگرم کنند.

این نشان می‌دهد که در میان خواهران و برادران افغانستانی، هنوز چیزی به اسم هویت ملّی پا نگرفته و آن‌ها اوّلاً خودشان را هزاره، پشتون، تاجیک و ... می‌بینند و نه افغانستانی. طرفه آن‌که حتی در پاسخ به این سؤال که آیا ما باید به آن‌ها «افغان» بگوییم یا «افغانستانی» هم اختلاف نظر داشتند.

این دیدگاه قومی یا امّی البته که منحصر به افغانستان نیست. این دیدگاهی است که جمهوری اسلامی بر اساس آن ۴۵ سال حکومت کرده. بنا به این دیدگاه، فلان «مستضعف»‌ در لبنان و یمن و ونزوئلا خودی است، و فلان روشنفکر، هنرمند، یا شهروند ایرانی ناخودی. بنا به این تفکر، دعوا بین امّت اسلام و امّت کفر است؛ یا بین ولایت خدا و ولایت شیطان و از این گونه رطب و یابس‌ها.

متأسفانه این دیدگاه امّی در شدید و غلیظ‌ترین مخالفان جمهوری اسلامی بازتولید شده. می‌بینیم که پس از بمب‌گذاری در کرمان و کشته شدن ده‌ها «هم‌وطن»،  نه‌تنها بعضی از ایرانی‌ها خم به ابرو نمی‌آورند، که متلک می‌اندازند و با «کتلت» جمله‌سازی می‌کنند. چرا این‌طور است؟ چون جمهوری اسلامی موفق شده ساختار فکری‌اش را به اپوزیسیونش دیکته کند. مخالف بی‌خرد ج.ا. به خیال خود دارد با مزه‌پرانی راجع به قاسم سلیمانی و کشته‌شده‌های کرمان با حکومت می‌جنگد، درحالی‌که عملاً در زمینی بازی می‌کند که قواعدش را جمهوری اسلامی برایش ترسیم کرده: یک دعوای قومی-قبیله‌ای که ایران و منافع مردمش کم‌ترین مدخلیتی در آن دعوا ندارد.

مبارزه‌ی واقعی با جمهوری اسلامی، مبارزه با تفکر و روش‌اش است و نه مبارزه با سیاست‌مداران فاسد و فرتوتش. آن مخالف‌خوانِ نافهمی که طریقِ مبارزه‌اش طابق النعل بالنعل از فکر و روش امّی این حکومت کپی شده، جز خودش با کسی مبارزه نمی‌کند.

صدای خنده‌های یواشکی پس از حادثه‌ی کرمان از هزار صدای جیغ ترسناک‌تر است و نوید فراگیری فاشیسم و فروپاشی اخلاقی را می‌دهد. اگر فکر می‌کنیم بزرگ‌ترین مشکل ما جمهوری اسلامی است کور خوانده‌ایم. این حکومت بالاخره یا به خواست مردمش تن می‌دهد یا روزی به‌نحوی از بین خواهد رفت. آن‌ روز ولی اگر این دیدگاه امّی بین‌مان غالب باشد همچنان روز خوش نخواهیم دید.

«مرگ بر گوناگونی، مساوات پس از تقسیم غنایم، و فراگیری»

مدتی بود می‌خواستم سلسله یادداشت‌هایی بنویسم با عنوانی احمقانه‌، مثلاً «در خارج چه می‌گذرد؟». بعد دیدم هنوز آن سلسله یادداشت‌های «دین‌داری مدرن؟!» را تمام نکرده‌ام. آن یادداشت‌ها ناتمام ماند چون پس از مدتی حس کردم که نظرات خودم دارد تغییر می‌کند و ترجیح دادم تا رسیدن به یک موضع مشخص علی‌الحساب از ارشاد خلایق دست بردارم. از ترس اینکه دوباره خیال‌های بزرگ‌تر از توان و حوصله‌ام بپزم، این بار عنوان کلی‌ای برنمی‌گزینم ولی بدم نمی‌آید که هرازگاه علی‌الخصوص برای مخاطبان این وبلاگ که داخل ایران هستند درباره‌ی تجربه‌هایم در این سر دنیا گزارش دهم. این کار را پیشتر با نقل خاطره و داستان کرده بودم و حالا می‌خواهم کمی توضیح و تحلیل هم چاشنی کنم.

امروز دیدم که ایلان ماسک در اکس نوشته "DEI must DIE". می‌خواهم توضیح بدهم که این شعار مرده باد قرار است به چه چیزی اصابت کند. سه حرف DEI کوتاه شده‌ی این سه کلمه‌اند: Diversity, Equity, Inclusivity. اگر یک زمانی «مبارزه با امپریالیسم» و «تضاد آنتاگونیستی» کلیدواژه‌های چپ بود، امروز این سه کلمه بر رواق زبرجد چپ طلاکاری شده‌اند. تلاش می‌کنم کمی این سه واژه را با نگاه خاص به کشور کانادا توضیح دهم.

احتمالاً بهترین ترجمه‌ها برای Diversity، تنوع و گوناگونی باشند. کانادا از دهه‌ی ۷۰ و ۸۰ میلادی سیاست چندفرهنگی (multiculturalism) را برگزیده و در حال حاضر این سیاست (به عبارت مرسوم نزد حضرات کشوری و لشکری) جزو اسناد بالادستی کاناداست که با آن عیار قوانین و سیاست‌های جدید را می‌سنجند. این سیاست، که نطفه‌اش در زمان دعوای انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها در آمریکای شمالی منعقد شده، باعث شده که کانادا درهای ورود را شاید چارطاق‌تر از هر کشور دیگری به روی مهاجران باز کند.

متأسفانه ترجمه‌ی فارسی برای Equity سراغ ندارم و گمان نکنم چیز دندان‌گیری هم پیدا شود. به‌هرحال، این مفهوم یک جور مساوات را می‌رساند، ولی نه مساوات موقع تقسیم غنایم، که مساوات بعد از تقسیم غنایم. با یک مثال منظورم را روشن می‌کنم: آن زمانی که دولت احمدی‌نژاد تصمیم گرفت به مردم یارانه بدهد، پول را به‌طور مساوی تقسیم می‌کرد. به این می‌گویم مساوات موقع تقسیم غنایم که انگلیسی‌اش می‌شود Equality. حالا جهان ممکنی را فرض کنید که دولت احمدی‌نژاد پول یارانه را طوری توزیع می‌کرد که پس از توزیع، همه‌ی مردم ایران به یک اندازه پولدار باشند. به‌عبارت دیگر، به فقرا مبلغ زیادی می‌داد و به اغنیا نه تنها چیزی نمی‌داد، که حتی چیزی هم از حسابشان برمی‌داشت. به این می‌گویم مساوات پس از تقسیم غنایم یا همان Equity. هرچند مثالم اقتصادی بود، این مفهوم لزوماً اقتصادی نیست. سخن این است که روند استخدام برای مشاغل، پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها، نوبت‌دهی به فیلم‌ها برای اکران در سینماها و ... باید طوری باشد که آدم‌ها را به‌لحاظ مراتب اجتماعی و اقتصادی‌شان به‌هم نزدیک‌تر کند.

مفهوم سوم را می‌توان به فراگیری یا پذیرش ترجمه کرد. ایده این است که بهره‌وری از برخورداری‌های اجتماعی حق همگان است و جامعه باید به‌طور خاص هوای گروه‌های به‌حاشیه‌ رانده شده (marginalized) را داشته باشد. گفته می‌‌شود که بهترین معیار برای سنجیدن Inclusivity حس تعلق همه‌ی ساکنان است. هرچه آدم‌هایی که در کانادا زندگی می‌کنند بیشتر به این کشور حس تعلق داشته باشند نشان‌دهنده‌ی فراگیری یا پذیرش بیشتر این جامعه است.

بد نیست که اینجا ذکری هم از تفاوت کانادا با آمریکا به میان آید. آمریکایی‌ها معمولاً وقتی از چندفرهنگی حرف می‌زنند، ایده‌ی melting pot را در نظر دارند. ایده این است که آمریکا همچون دیگ جوشانی است که آدم‌ها با فرهنگ‌های مختلف به آن وارد می‌شوند ولی در نهایت به فرهنگ غالب تن می‌دهند. کانادایی‌ها خودشان را این‌طور متمایز می‌کنند که می‌گویند کانادا مثل یک طرح موزاییکی است و همان‌طوری که موزاییک‌ها با طرح‌ها و رنگ‌های مختلف در نهایت یک کل منسجم را تشکیل می‌دهند، این کشور هم می‌خواهد همه‌ی ساکنان، هر فرهنگی که دارند، کنار هم یک کل متنوع و رنگارنگ را تشکیل دهند.

طبیعتاً به تک‌تک مواردی که ذکر شد انتقاد وارد شده. شاید بعداً درباره‌ی انتقادها چیزکی بنویسم.

شهر فرنگ

 

یک. در این شغلی که دارم، یکی از کارهایم این است که به همراه همکارم برویم به جاهای مختلف و برایشان راجع به موضوعات مختلف فرهنگی ارائه بدهیم. دو روز پیش رفته بودیم یک مدرسه سر کلاس سوم و چهارم ابتدایی. معلم‌شان به ما گفته بود که تازگی‌ها هر موقع حرف از سفید و سیاه می‌زند چندتا از بچه‌ها از جا می‌پرند که این نژادپرستانه است. من و همکارم اسلایدهایی آماده کردیم و رفتیم سر کلاس که درباره‌ی نژادپرستی حرف بزنیم. همان ابتدا یک ویدئوی فوتبال پخش کردیم و قرار بود این اسلاید را من ارائه دهم. بچه‌ها رونالدو و مسی و نیمار را دیده بودند و از خوشحالی سر جایشان بند نمی‌شدند. شروع کردم سؤال پرسیدن که چه کسی در تیم بازی کرده و چطور باید در تیم بازی کرد و از این مسائل. در نهایت پرسیدم کدام مهم‌تر است؛ اینکه گل بزنیم یا اینکه تیم‌مان برنده شود؟ یک پسر سودانی ته کلاس گفت اینکه گل بزنیم. گفتم اگر گل بزنی ولی تیمت ببازد چه؟ چیزی گفت شبیه به اینکه گور پدر تیم، من می‌خواهم گل بزنم و من مانده بودم چه جوابی باید بدهم.

دو. دیروز داشتیم برای یک کلاس در دانشگاه ارائه می‌دادیم، البته نه برای دانشجویان دانشگاه. آدم‌های سر کلاس آمده بودند دو ماه دوره‌ی دستیار آموزشی را بگذرانند تا مدرکی بگیرند و بعداً مشغول کار شوند. رفته بودیم درباره‌ی موضوعات فرهنگی مربوط به کارشان برایشان ارائه دهیم. یکی از اسلایدها مربوط به چالش‌های مهاجرانی است که تازه به کانادا آمده‌اند و بیشتر کلاس هم همین مهاجران بودند. یکی از موضوعات، بحث سلامت بود و گفتم که کسانی که تازه آمده‌اند هنوز نظام سلامت اینجا را نمی‌شناسند و اگر مریض شوند نمی‌دانند باید چه کنند و الخ. یکی از دخترهای مهاجر دستش را بلند کرد و گفت پسر کوچکش از وقتی آمده‌اند مریض شده و دکترها هم تابحال کمکی نتوانسته‌اند بکنند. بحث ادامه پیدا کرد و رفتیم سراغ موضوعات بعدی. چند دقیقه بعد دیدیم بغض دختر ترکیده و دارد گریه می‌کند. دختر رفت بیرون که آبی به صورتش بزند،‌ سرم را چرخاندم که ارائه را ادامه دهم، دیدم نصف کلاس دارند گریه می‌کنند.

 

«آیینه‌ی اوهام»

 

 

«ع» از آدمی حرف می‌زد که خوبی‌هایش بعد از مرگش برای اطرافیانش روشن شده. آن مرد از قضا در روز عاشورا می‌میرد و دسته‌ی عزاداری امام حسین می‌روند سر قبرش و برایش سینه می‌زنند. «ع» این‌ها را می‌گفت انگار که واقعاً اتفاق‌های مهمی باشند–این‌که روز عاشورا بمیری و دسته‌ی عزاداری به‌طور ویژه‌ای سر قبرت سینه بزنند.

به این فکر افتادم که چطور ممکن است بتوانم این ماجرا را برای آدم‌های اطرافم در کانادا نقل کنم که معنایی داشته باشد. البته که همیشه می‌توان اول یا آخر داستان این جمله را اضافه کرد که «این‌ها در یک زمینه‌ی مذهبی برای آدم‌های مذهبی مهم است.» ولی با اضافه کردن این جمله هیچ معنای خاصی به داستان نبخشیده‌ایم. صرفاً خودمان را و مخاطب‌مان را آرام کرده‌ایم که اگر نمی‌فهمی نگران نباش–مشکل از فرستنده است.

ولی آیا واقعاً مشکل از فرستنده است؟ من هم زمانی با آن تصویر از جهان زندگی می‌کردم. تصویری که در آن مردن در روز عاشورا نشانه‌ی عاقبت به‌خیری بود. حالا چنین تصویری ندارم ولی خاطرات ایّام جوانی مانع از آن می‌شود که با دارندگان آن‌چنان تصویری احساس غریبگی کنم.

دارم درباره‌ی تصویری صحبت می‌کنم که در آن هر چیزی نشانه است–حتی روز مردن یک نفر. آدم‌ها منتظرند که از کوچک‌ترین اتفاقات معنایی بزرگ دربیاورند. کسی که با این تصویر بیگانه است ممکن است پیش خودش محاسبه کند که هر سال، در روز عاشورا، هزاران نفر می‌میرند. آیا همه‌ی آنها «عاقبت به خیر» می‌شوند؟ چنین کسی از این نکته غافل است که نه هر آدمی، بلکه مردن آدم خوب است که در روز عاشورا نشانه‌ی عاقبت به خیری است. به‌عبارت دیگر، عاقبت‌ به خیری را اطرافیان از روی خوب بودن آن فرد نتیجه گرفته‌اند و نه صرفاً مردنش در روز عاشورا. در روز عاشورا مردن، در آن تصویر، نشانه‌ی خوب بودن است و نه دلیلش.

ممکن است کسی بگوید: «ولی آن تصویر غلط است. آن تصویر جهان را اشتباه بازنمایی می‌کند.» چنان کسی لابد وقتی در مقابل تابلوی Guernicaی پیکاسو می‌ایستد هم می‌گوید: «این تصویر غلط است.» ولی اگر آن‌قدر عقلش می‌رسد که کار تصویر ضرورتاً بازنمایی جهان نیست، نمی‌فهمم چرا چنین انتظاری از آن تصویر خاص دارد؟

از طریق تعاملاتمان با جهان، هر کدام از ما تصویری از جهان برای خود ساخته‌ایم. البته که در ساختن تصاویر، کسی فعال ما یشاء نیست. برای بعضی‌ها «خدا» بزرگترین و مهم‌ترین عنصر تصویر است. در تصویر بعضی‌ها اصلاً خدایی وجود ندارد. آن پرسش بزرگ که «آیا خدا وجود دارد؟» نهایتاً این‌جا پاسخ می‌یابد: «آیا در تصویر تو از جهان خدا وجود دارد؟»

برگردم به آن تصویری که در آن، مردن در روز عاشورا نشانه‌ی عاقبت به خیری است و سینه زدن دسته‌ی عزاداری سر قبرت، باشکوه‌ترین بزرگداشت. من این تصویر را بی‌نهایت زیبا می‌یابم، هرچند دیگر چنین تصویری از جهان ندارم. ممکن است کسی برعکس، دوست داشته باشد که وقتی مرد، جایی در کرانه، خاکسترش را به آب بدهند. یا برای بزرگداشتش، در مراسمی اسمش را صدا کنند و روی جایگاه، در مقابل صدها نفر از او تقدیر و تشکر کنند و جایزه‌ای به او بدهند. چه چیزی یک تصویر را بر دیگری برتری می‌بخشد؟ سلیقه‌ی ما، یا به عبارتی دیگر، حس زیبایی‌شناسی. 

حس زیبایی‌شناسی همان حسی است که با آن از بین چلوکباب و پیتزا یکی را بر دیگری برتری می‌دهیم و می‌گوییم خوشمزه‌تر است. کسی که زیادی حس زیبایی‌شناسانه‌اش را جدی بگیرد لابد می‌گوید جهان چنان است که چلوکباب خوشمزه‌ترین غذاست (بی‌راه هم نمی‌گوید: در جهان او–یا به‌عبارتی، در تصویر او از جهان– چلوکباب خوشمزه‌ترین غذاست). می‌گویم در نهایت با همین حس است که می‌گوییم خدایی هست یا نه. اگر زیادی حس زیبایی‌شناسانه‌مان را جدی بگیریم لابد می‌گوییم جهان چنان است که خدایی هست/نیست (دوباره، بی‌راه هم نمی‌گوییم).

 

فطریه

این قسمت قنوت نماز عید فطر همیشه برایم دل‌نشین بود:

الهم انّی اسئلک خیر ما سئلک منه عبادک الصالحون و اعوذ بک من مستعاذ منه عبادک المخلصون

این یک‌جور درهم‌تنیدن اخلاق ارسطویی با جهان‌بینی توحیدی است. اینکه بخواهی مثل آدم‌های خوب شوی، یا به‌قول ارسطو، آدم‌های بافضیلت. در قرآن هم زیاد از این درهم‌تنیدگی می‌بینیم. مثلاً:

وَالَّذِینَ جَاءُوا مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ (الحشر: ۱۰)

یا

رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ (آل عمران: ۱۹۳)

اگر آن روایت منسوب به پیامبر اسلام را جدی بگیریم که گفت برای تمام کردن مکرمت‌ها (فضیلت‌ها)ی اخلاقی مبعوث شده، آن‌گاه این تأکید بر شبیه شدن به آدم‌های خوب سر جایش می‌نشیند. آن‌گاه خواهیم دید که مقدار زیادی از آن‌چه دین خوانده می‌شود، پانوشت‌هایی بر همین یک اصل است: مثل آدم‌های خوب باش.

تن‌ها

گاهی به این فکر می‌کنم که چطور زندگی‌ای می‌داشتم اگر که در ایران مانده بودم. مقایسه‌ی زندگی فعلی با آن زندگی فرضی البته کار آسانی نیست و هیچ نمی‌شود که چیزی را دقیق دانست، ولی برایم بسیار دشوار است که شرایطی را تصور کنم که در آن جهان ممکن حالم بهتر از جهان واقعی کنونی باشد. این البته به این معنا نیست که علی‌الحساب حالم خیلی خوب است؛ به این معناست که خیال می‌کنم اگر مانده بودم حالم خیلی بد می‌بود—لااقل نمی‌توانم تصور کنم که چطور ممکن بود حالم خوب باشد.

پیش از مهاجرت، هربار که به رفتن فکر می‌کردم، بیش‌تر از هر چیزی از دلتنگی نگران می‌شدم و از نبودن در کنار کسانی که باید در شرایط سخت کنارشان باشی. راستش را بخواهید، در این چند سالی که گذشته، آن‌قدرها دلتنگ نشده‌ام. وقت‌هایی که دلتنگ می‌شوم معمولاً زمان‌هایی است که با خانواده صحبت می‌کنم، یا آنها عکسی می‌فرستند، و الخ. اگر به حال خود رها شوم و اگر آن‌طرفِ دنیا اتفاق خاصی در جریان نباشد دلتنگ نمی‌شوم. گاهی نگران می‌شوم که نکند بیش از اندازه سنگ‌دل شده‌ام ولی به‌هرحال، برای آدمی در شرایط من، کمی سنگ‌دل بودن بهتر از افراط در رقّت قلب است و نتیجتاً ‌به‌ناچارْ کشیدن درد زیاد. ممکن است سنگ‌دلی واکنش دفاعی ذهنم باشد، و اگر این‌طور است، از صمیم قلب از خدا، از فلک، و از طبیعت ممنونم.

آن‌چه ولی دست از سرم برنمی‌دارد نگرانی و ترس است از درد و مرگ عزیزان. این ترس را البته همیشه داشته‌ام ولی مهاجرت چیزی به آن افزوده و شده: نگرانی و ترس از نبودنْ هنگام درد و مرگ عزیزان. ترسی هولناک‌تر از اینکه کسی بمیرد: اینکه کسی بمیرد و تو پرت افتاده باشی، اینکه نباشی که لااقل خداحافظی کنی، اینکه حتی برای عزاداری دیر برسی. این ترس است که گاه و بیگاه اضطرابی به چهارستون تنم می‌اندازد و دلم را آشوب می‌کند. غیر از این، آن‌قدرها هم ملالی نیست.

این سکه‌ی جداافتادگی یک روی خوب هم برایم دارد: تنها که باشی مردن آسان‌تر می‌شود. می‌توانی انتخاب کنی که کدام دردهایت را به دیگران بگویی، و مهم‌تر، کدام دردهایت را به آن‌ها نگویی. می‌توانی هر‌آنچه می‌خواهی روی تیغه‌ی نیستی قدم بزنی، و گاهی حتی کلّه معلق، بی نگرانی از این‌که چشم‌هایی تو را می‌پایند که با هر بار خالی شدنِ زیرِ پایت دلشان هزار راه می‌رود. اگر بیفتی، خبر مرگت لابد با دو سه روز تأخیر به آن‌ها خواهد رسید و برایت سوگوار خواهند شد. این ولی سرشت زندگی است و تو نمی‌توانی تغییرش دهی.

برای این چیزهاست که تصمیم به خروج از این تنهاییِ نیمه خودخواسته/نیمه تحمیلی آسان نیست. چنین تصمیمی تصمیم به یک مهاجرت دیگر است که شاید حتی سخت‌تر از مهاجرت اوّل تکانت دهد، که آن اوّلی سیر آفاق بود و این دومی سیر انفس خواهد بود، و شاید حتی بیش از آن، یکی شدن نَفْس‌ها و نَفَس‌ها.

خوب که فکرش را می‌کنم، تانگوی دو نفره بر لب بحر فنا با موسیقی آب قطعاً زیباتر است از شلنگ‌تخته انداختنِ وحشیانه‌ی تکی روی تخته‌سنگی لق بر فراز مغاک سکوت. موج بلند تراژدی زندگی را امّا از همین دور دست، با چشم غیر مسلح می‌بینم که به سرعت به سمت‌مان می‌آید و ما دست همدیگر را رها نمی‌کنیم، «که در آب مرده بهتر که در آرزوی آبی».

دارم بی‌خود کاغذ سیاه می‌کنم و حرف بیهوده از «تصمیم» می‌زنم چون این سناریو را تصمیم‌های من نمی‌نویسد و دوست داشتن است که همیشه حرف آخر را می‌زند، مثل درد و مثل مرگ. این سه نفر نویسندگان نمایشنامه‌ی زندگی «من»‌اند و من فقط می‌توانم امیدوار باشم قلم در دستانشان به‌هرزه نچرخد. ولی از تیره‌بختی، این‌ها بارها نشان داده‌اند که دستشان در یک کاسه است—نشان به آن نشان که چیزی در جهان دردناک‌تر و مرگ‌بارتر از دوست داشتن و دوست‌داشته‌شدن نیست.

روایت‌هایی از یک سیل بزرگ

حماسه‌ی گیلگمش

داستان طوفان در منابع مهمی از تمدنِ بین‌النهرین آمده. کامل‌ترین شکل داستان در حماسه‌ی گیلگمش به دست ما رسیده ولی نسخه‌های قدیمی‌تر ولی ناقصی از داستان (با تغییرات جزئی، مثل تغییر اسم کاراکترها) هم وجود دارند که قدمتشان به حدود ۴۰۰۰ سال پیش می‌رسد. داستان در حماسه‌ی گیلگمش این‌طور تعریف می‌شود که خدایان تصمیم می‌گیرند که سیلی بفرستند و انسان‌ها را نابود کنند و این تصمیم را با خدای جنگجو اِنلیل (Enlil) در میان می‌گذارند. در گیلگمش دلیلی برای این تصمیم خدایان آورده نمی‌شود ولی در یکی از منابع سومری (آتراهاسیس) دلیلش پرسروصدا بودن انسان‌ها ذکر شده که باعث می‌شده خدایان نتوانند بخوابند. خدایِ خرد، اِئا (Ea)، به انسانی به‌نام اوتناپیشتیم (Utnapishtim) [۱] دستور می‌دهد که کشتی‌ای بسازد، دانه‌های همه‌ی گیاهان را جمع کند و خودش را نجات بدهد. اوتناپیشتیم کشتی‌ای می‌سازد، دانه‌های گیاهان را جمع می‌کند، خانواده و اهل منزل را به علاوه‌ی حیوانات مزرعه و حیوانات وحشی سوار کشتی می‌کند. طوفان شروع می‌شود و سیل عظیمی به‌راه می‌افتد در حدی که خود خدایان هم نزدیک است غرق شوند. بعد از هفت روز طوفان تمام می‌شود. اوتناپیشتیم یک قمری، یک پرستو، و بعداً یک کلاغ را به بیرون از کشتی می‌فرستد تا ببینند آیا خشکی‌ای وجود دارد یا نه. قمری و پرستو جایی را پیدا نمی‌کنند و برمی‌گردند. کلاغ ولی برنمی‌گردد و اوتناپیشتیم متوجه می‌شود که آب‌ها پایین رفته‌اند و خشکی پیدا شده است. وقتی از کشتی پیاده می‌شوند،‌ اوتناپیشتیم نی، چوب سدر، و مورد را روی هم می‌ریزد [و آتش می‌زند]. خدایان از بوی آن‌ها خوششان می‌آید و این‌ها را به عنوان قربانی یا پیشکش قبول می‌کنند. انلیل از اینکه انسان‌هایی از سیل جان به در برده‌اند خشمگین می‌شود ولی ائا به او می‌گوید که از این به بعد اگر انسانی خطایی کرد سزایش را بده ولی دیگر برای نابودی همه‌ی انسان‌ها سیل نفرست.

 

تورات

قهرمان داستان سیل در سفر پیدایش تورات نوح است که در این کتاب دهمین نسل از فرزندان آدم است. بنا به نقل تورات، خدا می‌بیند که شرارت انسان زمین را فراگرفته و از خلقت او پشیمان می‌شود. بنابراین با خودش می‌گوید که انسان را به‌همراه درندگان، خزندگان و پرندگان نابود می‌کنم. امّا تنها مانع نوح است که به‌خاطر درستکاری‌اش مورد علاقه‌ی خداست. بنابراین، خدا به نوح می‌گوید که به خاطر سرکشی انسان‌ها تصمیم گرفته آنها را نابود کند و به نوح دستور می‌دهد که کشتی‌ای بسازد و با سه پسرش، زنش، و زنان پسرانش سوار کشتی شود و از همه‌ی موجودات زنده یک جفت نر و ماده سوار کشتی کند [۲] و با او عهد می‌بندد که از آن‌ها در برابر سیل محافظت کند. روز موعود فرا می‌رسد و دریچه‌های آسمان و زمین باز می‌شوند و سیل آغاز می‌شود [۳] و نوح و خانواده‌اش به‌همراه حیوانات سوار کشتی می‌شوند. سیل چهل روز ادامه پیدا می‌کند و بلندترین کوه‌ها زیر آب می‌روند و همه‌ی آنچه روی زمین بوده نابود می‌شود. صد و پنجاه روز که از سیل می‌گذرد خدا به یاد نوح می‌افتد و باد را می‌فرستد تا در سراسر زمین بوزد و آب به تدریج در زمین فرو می‌رود. دریچه‌های آسمان و زمین بسته می‌شوند و در نهایت کشتی روی کوه‌های آرارات فرود می‌آید. بعد از مدتی نوح پنجره‌ی کشتی را باز می‌کند و یک کلاغ و مدتی بعد یک قمری را به بیرون می‌فرستد. بار اول به خاطر زیر آب بودن زمین، قمری جایی برای نشستن پیدا نمی‌کند و به کشتی برمی‌گردد. بعد از هفت روز دوباره نوح قمری را بیرون می‌فرستد و این بار او با یک برگ زیتون به منقارش برمی‌گردد. نوح دوباره هفت روز صبر می‌کند و بار دیگر قمری را بیرون می‌فرستد. قمری این بار برنمی‌گردد و نوح متوجه می‌شود که آب پایین رفته و می‌توان از کشتی پیاده شد. خدا به نوح می‌گوید که از کشتی پیاده شوید و روی زمین پخش شوید و زاد و ولد کنید. نوح از کشتی پیاده می‌شود و قربانگاهی می‌سازد و تعدادی از پرندگان و حیوانات حلال‌گوشت را برای قربانی به پیشگاه خدا کباب می‌کند. خدا از بوی کباب خوشش می‌آید و با خودش می‌گوید که شرارت انسان از بچگی در او نهادینه می‌شود، پس دیگر زمین و هرچه در آن است را به‌خاطر شرارت انسان نابود نمی‌کنم.

 

قرآن

مثل تورات، در قرآن هم قهرمان داستان سیل نوح است، ولی برخلاف تورات که در آن نوح فقط یک فرد درستکار و مورد علاقه‌ی خداست، قرآن هر بار که به داستان سیل می‌رسد همواره تأکید می‌کند که نوح پیامبر بود و با رسالت الهی به سوی قومش رفت و آن‌ها را به یکتاپرستی دعوت کرد. قرآن می‌گوید که قوم در پاسخ به دعوت نوح، یا انگشت در گوش خود فرو کردند و ردایشان را بر سرشان کشیدند یا احتجاج کردند که چطور دعوت تو را بپذیریم وقتی که فقط فرومایگان قوم دور تو جمع شده‌اند؟ و یا او را دروغ‌گو خواندند. در نهایت قوم از نوح می‌خواهند که اگر راست می‌گوید عذابی بر آن‌ها بفرستد و نوح به خدا می‌گوید که این قوم حرف مرا نمی‌شنوند، آن‌ها را عذاب کن. خدا به نوح دستور می‌دهد که کشتی بسازد. نوح شروع به ساخت کشتی می‌کند و اشراف قوم او را به‌خاطر این کار مسخره می‌کنند. ساخت کشتی تمام می‌شود و به امر خدا دریچه‌های آسمان باز می‌شوند و چشمه‌های زمین به جوشش می‌افتند و تنور فوران می‌کند [۴]. خدا به نوح می‌گوید که همراه با خانواده‌ات و کسانی که به تو ایمان آورده‌اند سوار کشتی شو و از هر حیوانی یک جفت سوار کن. نوح چنان می‌کند و همه سوار کشتی می‌شوند مگر پسرش. نوح به پسرش می‌گوید که سوار شود و با کافران نباشد. پسر جواب می‌دهد که به کوهی پناه می‌برم و از سیل در امان می‌مانم. نوح به خدا می‌گوید پسرم از خانواده‌ی من است [که وعده کردی نجات دهی] و خدا پاسخ می‌دهد که نه، او بدکردار است و از خانواده‌ی تو نیست. سیل همه را غرق می‌کند و سپس آب به امر خدا در زمین فرو می‌رود. کشتی بر [کوه] جودی قرار می‌گیرد و اهالی کشتی نجات می‌یابند.

 

تحلیل و جمع‌بندی

داستان یک سیل بزرگ در متون کهن بسیاری از تمدن‌ها آمده و منحصر به این سه کتاب نیست. شباهت‌های این داستان‌ها (علی‌الخصوص شباهت میان تورات و حماسه‌ی گیلگمش و شباهت میان قرآن و تورات) به‌قدری زیاد است که نمی‌توان آن‌ها را اتفاقی دانست. در عین حال، تفاوت‌های این سه برای من مهم‌تر و جذاب‌ترند و می‌خواهم روی آن‌ها تمرکز کنم. ظاهراً حماسه‌ی گیلگمش در پی تبیین شروری مثل سیل است و با نقل داستان اوتناپیشتیم سعی می‌کند تبیینی متافیزیکی ارائه کند: اراده‌ی خدایان. ارائه‌ی تبیین‌های متافیزیکی این‌چنینی برای شرور از جمله بلایای طبیعی ویژگی اسطوره‌های همه‌ی اقوام قدیمی است [۵]. در این بین ولی قوم بنی‌اسرائیل استثنا است. این قوم علی‌رغم اقتباس داستان طوفان از تمدن بین‌النهرین، با یک ابتکار فوق‌العاده یک تبیین اخلاقی برای شر (در اینجا سیل) ارائه می‌کند: فساد انسان‌ها. از طرف دیگر برخلاف حماسه‌ی گیلگمش که در آن برگزیده شدنِ اوتناپیشتیم از سر اتفاق است، در سفر پیدایش، دلیل نجات یافتن نوح درستکاری او ذکر می‌شود. با این همه، این گذار از متافیزیک به اخلاق در تورات ناتمام است. اوّلاً در داستان‌های تورات همچنان عناصر بسیار زیادی از فکر متافیزیکی و چندخدایی پیدا می‌شود و ثانیاً تأکید بر اخلاق بسیار حداقلی است.

این‌جاست که نقش قرآن در تاریخ پررنگ می‌شود. قرآن همان داستان قدیمی را دوباره نقل می‌کند، ولی مهم‌ترین تغییر در روایتِ قرآن، محل تمرکز داستان است. در حماسه‌ی گیلگمش و تورات، خیلی زود از علّت یا دلیل آمدن سیل رد می‌شویم و انگار هدف، نقل خودِ داستان است. بر همین اساس، می‌بینیم که هر دو کتاب وارد جزئیات ماجرا می‌شوند؛ مثلاً اینکه طول و عرض کشتی چقدر بود و سیل چقدر طول کشید و قهرمان داستان چطور پرنده‌ها را به بیرون از کشتی فرستاد و ... . تمرکز قرآن، برعکس، بر دلیلِ عذاب است: تکذیب شدن نوح به‌وسیله‌ی قومش و درخواست عذاب از سوی نوح و قوم. قرآن خیلی زود از جزئیات ساخت کشتی و سیل می‌گذرد و سیل که تمام می‌شود—انگار که به هدفش از نقل داستان رسیده باشد—داستان هم تمام می‌شود. در دو کتابِ دیگر امّا داستان پس از سیل هم ادامه دارد و قهرمان داستان برای خدا(یان) قربانی می‌کند و خدا(یان) از بوی قربانی خوشش(ان) می‌آید و الخ. قرآن کلاً این مطلب را حذف کرده چون آن را با ویژگی‌های خدا سازگار نمی‌بیند [۶].

در عوض، قرآن چند مطلب به داستان تورات اضافه کرده: یکی اینکه نوح پیامبر است و قومش را به یکتاپرستی می‌خواند. دوم اینکه علّت عذاب نه تصمیم اوّلیه‌ی خدا، بلکه درخواست نوح و قومش است. سوم اینکه هنگام ساختن کشتی، قومِ نوح او را مسخره می‌کنند. چهارم اینکه برخلاف تورات که در آن نجات یافتگان همگی خانواده‌ی نوح هستند و همگی نجات می‌یابند، در قرآن پسر نوح به خاطر نافرمانی‌اش نجات پیدا نمی‌کند [۷] ولی پیروان نوح همگی نجات پیدا می‌کنند.

آن‌طوری که من می‌فهمم، پروژه‌ی قرآن ادامه‌ی پروژه‌ی تورات است: تأکید بر یکتاپرستی و ارائه‌ی تبیین‌های اخلاقی. از این نظر، بسیاری از داستان‌های قرآن برگرفته از داستان‌های تورات‌اند و شباهت‌های انکارناشدنی با آن دارند. قرآن ولی در بازروایت هر یک از این داستان‌ها کوشیده عناصر بازمانده از چندخدایی را کنار بگذارد و یک جهان‌بینی منسجم توحیدی ارائه کند.

 

پانوشت‌ها:

[۱] اسم قهرمان داستان در آتراهاسیس زیوسودرا (Ziusudra) است که دهمین پادشاه سومر بوده.

[۲] چند آیه جلوتر گفته می‌شود که نوح باید از هر حیوان پاک (احتمالاً حلال‌گوشت) و پرندگان هفت جفت و از هر حیوان ناپاک (احتمالاً حرام‌گوشت) دو جفت سوار کشتی کند. از این‌گونه ناسازگاری‌ها در سفر پیدایش فراوان است و تورات‌پژوهان علّت آن را تعدد نویسندگانش می‌دانند.

[۳] بنی‌اسرائیل و اقوام بین‌النهرین جهان را به شکل یک حباب می‌دیدند که در محاصره‌ی آب‌هاست. پایین این حباب زمین است و بالایش آسمان، و در آسمان و زمین دریچه‌هایی تعبیه شده. دریچه‌های آسمان موقع بارش باران کمی باز می‌شوند و دریچه‌های زمین همان چشمه‌ها هستند. همه‌ی کاری که خدا در داستان سیل (هم در تورات و هم در منابع بین‌النهرین) می‌کند این است که دریچه‌های آسمان و زمین را کاملاً باز می‌کند تا آب در سراسر این حباب سرازیر شود. خواهیم دید که این جهان‌بینی در قرآن هم وجود دارد.

[۴] فَارَ التَّنُّورُ (هود: ۴۰). در تاریخ بلعمی نقل شده که منظور از تنور همان تنوری است که زن نوح در آن نان می‌پخته. فوران تنور در واقع علامتی بوده بین خدا و نوح که سیل شروع شده.

[۵] در آشناترین نمونه برای ما، در آیین زرتشتی، خیر و شر اموری متافیزیکی هستند و هر کدام برای خودشان خدایی دارند که با هم در جنگ‌اند.

[۶] داستان نوح در تورات با یک چرخش حیرت‌انگیز ادامه پیدا می‌کند. نوح اولین انسانی می‌شود که انگورستان درست می‌کند. او شراب می‌نوشد، مست می‌شود، و برهنه در چادری می‌خوابد. فرزند نوح، هَم (Ham) پدر کنعان، پدرش را برهنه در چادر می‌بیند و این مطلب را با دو برادرش در میان می‌گذارد. آن دو برادر در حالی که صورتشان را به‌سمتی گرفته‌اند که برهنگی پدر را نبینند پارچه‌ای را بر او می‌اندازند تا برهنگی‌اش پوشانده شود. وقتی نوح از خواب بیدار می‌شود و متوجه می‌شود که هَم چه کرده، کنعان (فرزند هَم) را لعنت می‌کند.

[۷] اسم این پسر در قرآن ذکر نشده ولی در روایات نام او را کنعان خوانده‌اند. صحنه‌ی گفتگوی نوح و کنعان در سوره‌ی هود (۴۲ و ۴۳) یکی از تصویرهای دراماتیک قرآن است:

وَهِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبَالِ وَنَادَىٰ نُوحٌ ابْنَهُ وَکَانَ فِی مَعْزِلٍ یَا بُنَیَّ ارْکَب مَّعَنَا وَلَا تَکُن مَّعَ الْکَافِرِینَ‏ قَالَ سَآوِی إِلَىٰ جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمَاءِ ۚ قَالَ لَا عَاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَن رَّحِمَ ۚ وَحَالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکَانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ

و آن [کِشتی‌] ایشان را در میان موجی کوه‌آسا می‌بُرد، و نوح پسرش را که در کناری بود بانگ درداد: «ای پسرک من، با ما سوار شو و با کافران مباش.» گفت: «به زودی به کوهی پناه می‌جویم که مرا از آب در امان نگاه می‌دارد.» گفت: «امروز در برابر فرمان خدا هیچ نگاهدارنده‌ای نیست، مگر کسی که [خدا بر او] رحم کند.» و موج میان آن دو حایل شد و [پسر] از غرق‌شدگان گردید (ترجمه‌ی فولادوند).

هنر قرآن این است که کاراکتر کنعانِ تورات را که در یک ماجرای شرم‌آور معلوم نیست چرا مورد غضب واقع شده برمی‌دارد و او را در جایی قرار می‌دهد که هم پیام اخلاقی را قوی‌تر منتقل می‌کند، هم توجیهی قابل قبول برای مغضوبٌ علیه شدن کنعان به‌دست می‌دهد و هم بر زیبایی داستان می‌افزاید.

«سِرِ حق بر ورق شعبده ملحق نکنیم»

سال‌ها این افسانه رواج داشت و در گوش ما می‌خواندند که اگر ایران آزاد شود، هزاران نفر و بلکه میلیون‌ها نفر انسان کاربلدِ متخصصِ دنیادیده می‌آیند و امورات را در دست می‌گیرند و مملکت را گلستان می‌کنند. پس از رصد کردن فعالیت‌های ایرانی‌های خارج از کشور در چهار ماه اخیر، امیدوارم که این حقیقت شیرین و تلخ عیان شده باشد که نه چنان کسانی در خارج از ایران به وفور پیدا می‌شوند و نه چیزی بیشتر از مردم داخل کشور در چنته‌شان دارند.

هر روز صبح که از خواب بیدار می‌شویم، جمهوری اسلامی از جنایت تازه‌ای پرده‌برداری کرده و مخالفانش در خارج از کشور از شعبده‌بازی تازه‌ای. در آخرین شعبده‌بازی، جماعتی راه افتاده‌اند و به ولیعهد سابق ایران «وکالت» می‌دهند. جالب است که خیال می‌کنند (و حتی گاهی استدلال می‌کنند) که دارند کاری دموکراتیک می‌کنند، لابد چون وکالت دادن کاری دموکراتیک است.

وکالت دادن البته که کاری دموکراتیک است، ولی اگر واقعاً وکالت دادن باشد: یعنی در ذیل قوانین روشنی که به موکل اجازه دهد بر وکیلش نظارت کند و در صورت لزوم او را برکنار کند. آن چیزی که وکالت را دموکراتیک می‌کند فی‌الواقع وجود چنان قوانین و تعریف شدن وکالت در چارچوب آن قوانین است. وگرنه، در نبود آن قوانین و نداشتن هیچ‌گونه تضمینی برای امکان برکناری وکیل، «وکالت دادن» همان بیعت کردن خودمان است.

آن‌هایی که مفاهیم «ولایت» و «بیعت» را در قالب «وکالت» به ما غالب می‌کنند شعبده‌بازان ماهری هستند. باید مراقب دام و حقّه بود.

هوادارِ تیم ملّی

یکم. خبرنگار از کودکی می‌پرسد که طرفدار چه تیم فوتبالی است. با افتخار جواب می‌دهد منچستر یونایتد. می‌پرسد که بازیکن مورد علاقه‌ات کیست. کودک می‌گوید: «هیچ‌کدامشان. همه‌شان آشغال‌اند». (اینجا)

 

دوم. هواداران همین باشگاه منچستر یونایتد سال‌هاست علیه مالکان آمریکایی باشگاه (خاندان گلیزر) شعار می‌دهند. آن‌ها حتی برای اعتراضشان به مالکان باشگاه نماد هم ساخته‌اند: رنگ سبز و زردی که سال‌های دور این تیم می‌پوشیده. (اینجا)

 

سوم. مرادم از ذکر مثال‌های فوق این است که بگویم هواداری یک تیم فوتبال نه هواداری از بازیکنان تیم است و نه هواداری از مالکان تیم.

 

چهارم. هواداری از تیم ملی در جام جهانی نه هواداری از بازیکنان این تیم است و نه هواداری از جمهوری اسلامی و نه حتی فدراسیون فوتبال. تیم ملی مفهومی فراتر از بازیکنان و رژیم سیاسی است.

انقلاب در الهیات

قوم گفتند ار شما سعد خودید | نحس مایید و ضدید و مرتدید

جان ما فارغ بُد از اندیشه‌ها | در غم افکندید ما را و عنا

ذوق جمعیت که بود و اتفاق | شد ز فال زشتتان صد افتراق

طوطی نُقل و شکر بودیم ما | مرغ مرگ‌اندیش گشتیم از شما

هرکجا افسانه‌ی غم‌گستریست | هرکجا آوازه‌ی مستنکریست

هرکجا اندر جهان فال بدست | هرکجا مسخی نکالی مأخذست

در مثال و قصّه و فال شماست | در غم‌انگیزی شما را مشتهاست

 

در دفتر سوم مثنوی، گفتگویی—یا بهتر بگویم مناظره‌ای—بین انبیاء و گروهی از جبریان درمی‌گیرد و ابیات فوق یکی از استدلال‌های مخالفان انبیاء است. نمی‌خواهم درباره‌ی این داستان مثنوی صحبت کنم. تنها می‌خواهم اشاره کنم به قرابت استدلال مخالفان انبیاء در داستان مثنوی با حرف امروز مخالفان جمهوری اسلامی و از این طریق حرفم را بزنم. از برای دفع دخل مقدر همین ابتدا بگویم که من هم یکی از مخالفان جمهوری اسلامی‌ام.

شعار اصلی جنبش شهریور ۱۴۰۱ «زن، زندگی، آزادی» است و در تحلیل و تفسیر این شعار بسیار شنیده‌ایم و خوانده‌ایم—علی‌الخصوص قسمت اول آن که اشاره‌ای درست به زنانه بودن جنبش دارد. تمرکز من اینجا روی بخش دوم است و می‌خواهم نشان دهم که انقلابی الهیاتی در ایران رخ داده است.

معادل واژه‌ی «زندگی» در ادبیات دینی واژه‌ی «دنیا» است. مفهوم دنیا در ادبیات رسمی دینی یک مفهوم منفی است. دنیا چیزی است که باید از آن اعراض کرد. دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است و اگر هم جایی عنایتی نسبت به آن می‌شود از این بابت است که «الدنیا مزرعة الأخرة». به انقلاب اسلامی سال ۵۷ که نگاه کنیم، می‌بینیم انقلابی است با آرمان‌هایی که نه‌تنها قرابتی با دنیاخواهی ندارد، که در بعضی موارد علیه آن است. یکی از دلایل مخالفت انقلابیون با دستگاه سلطنت یا «طاغوت» همین «اشرافیت» و «دنیاطلبی» ذکر می‌شود. پابرهنه بودن نه‌تنها چیز بدی نیست که اتفاقاً خیلی هم خوب است. وعده‌ها در راستای این نیست که برای پابرهنه‌ها کفش بخریم، بلکه قرار است آن‌ها را به مقام انسانیت برسانیم. با گذشت کمتر از دو سال، ادبیات شهادت‌طلبانه‌ی جنگ هم اضافه می‌شود و حالا خون شهید است که بالاترین ارزش است. شهید کسی است که در آن دنیا سر سفره‌ی خدا می‌نشیند و ماحصل ارزشمند شدنش چیزی جز بی‌ارزش شدن سفره‌ی دنیا نیست.

حالا بعد از چهار دهه با یک چرخش پاردایمی در فضای الهیاتی-سیاسی ایران مواجهیم. مخالفان حکومت با همه‌ی تکثرشان روی یک موضوع توافق دارند: اینکه دنیا را می‌خواهیم. به بیان دیگر، می‌خواهیم زندگی‌مان را بکنیم. مخالفت با جمهوری اسلامی از اینجا نشأت می‌گیرد که تبدیل به مانعی بر سر زندگی کردن شده است. از هر طرف که می‌رویم حکومت با هیکل نخراشیده‌اش جلویمان را گرفته و نمی‌گذارد آب خوش از گلویمان پایین برود. بعد از چهل سال به داشته‌هایمان نگاه می‌کنیم و می‌بینیم چیزی از آخرت نصیب نشد: کثافت روی کثافت در جریان است و حکومتی که قرار بود ما را به مقام انسانیت برساند خود از مقام حیوانیت فروتر رفته است.

همان‌طور که جماعت جبری به پیامبران می‌گفتند رهایمان کنید و دست از سرمان بردارید، ما هم به حکومتی که خود را جانشین پیامبران می‌داند می‌گوییم رهایمان کنید و دست از سرمان بردارید. ولی این لزوماً به معنی بی‌دینی نیست. البته که در مقایسه با سال ۱۳۵۷ تعداد بسیار بیشتری از مردم هستند که هیچ تعلق دینی ندارند، ولی در ۱۴۰۱ هنوز بیشتر مردم دین‌دارند. تفاوتش این است که آن‌ها دیگر دینداری‌شان را در مقابل زندگی کردن تعریف نمی‌کنند. دینداران جدید هم دنیا را می‌خواهند و هم آخرت را و خواستن همزمان این‌دو را تناقض نمی‌دانند. این چیزی کم‌سابقه و یک انقلاب در الهیات است. البته که بوده‌اند نوادری در تاریخ که دین را این‌چنین می‌فهمیده‌اند و به همین‌صورت دین‌ورزی می‌کرده‌اند، ولی پیدایش یک جنبش اجتماعی با تعداد قابل توجهی هوادار در جامعه‌ی دینی ما که «زندگی» را تبدیل به شعارش کرده قطعاً یک تغییر بنیادین است. البته که رسیدن از یک انقلاب آخرت‌خواهانه به یک جنبش دنیاخواهانه در طی ۴۰ سال ممکن نمی‌شد مگر با وجود نظام جمهوری اسلامی.

دو خیزش بزرگ مردمی معاصر ما—جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی—هنگامی رخ دادند که یک تغییر پارادایمی در الهیات پیش آمده بود یا در حال پیش آمدن بود. در مورد اوّل، نقش کسانی چون آخوند خراسانی و میرزای نائینی در تئوریزه کردن امکان سازگاری مشروطیت و دین‌داری انکارناپذیر است و در مورد دوم نقش علی شریعتی در تئوریزه کردن امکان سازگاری مبارزه و دین‌داری. هر دوی آن تغییرات پارادایمی به رخدادهای بزرگ سیاسی منجر شدند. استقراء به ما می‌گوید که باید منتظر ترجمه‌ی سیاسیِ انقلاب الهیاتی امروز درون ایران باشیم.