خیالِ دست

تو مگو ما را بدان شه بار نیست

با کریمان کارها دشوار نیست (مولانا)

مشکل از خودمونه. حواسمون به خدا نیست.

ممنون.

راستش من تعجب کردم از این کامنت. به نظرم موضوع خیلی روشنه. ببینید، اینجا بحث متافیزیکی نیست. فرض اینه که ما همگی مسلمون هستیم و به وحدانیت خدا باور داریم. پس اینکه خدا از نظر متافیزیکی یکی هست، اصلاً محل بحث ما نیست. وقتی گفته میشه که «من با خدای خودم شما با خدای خودتون» خدا سازی صورت نگرفته! منظور همون تعدد فهم‌ها از خدا و تعدد رابطه‌ها با خدا هست؛ یعنی بحث سویه‌ی معرفت‌شناختی و اگزیستانسیالیستی داره. امیدوارم سوء تفاهم رفع شده باشه چون خیلی عجیب و دور از انتظار بود.

البته این بحث شما ارتباطی به موضوع این پست ندارد ولی چون بحث مطرح شده جواب می‌دهم.

نوشته‌اید «آیا اینکه بگوییم هر کسی یک درجه فهمی از خدا دارد. ایا این سبب می شود که تعدد خدا داشته باشیم» خیر، باعث تعدد خدا (به لحاظ متافیزیکی) نمی‌شود ولی باعث تعدد فهم از خدای واحد می‌شود. نمی‌دانم با تفکیکی که کانت بین نومن و فنومن قائل بود آشنایی دارید یا نه، ولی چیزی شبیه به آن می‌تواند از ما دستگیری کند. برای تقریب به ذهن شعر را مثال می‌زنم. فرض کنید من و شما یک بیت شعر می‌بینیم و آن را می‌فهمیم. ولی طبیعی است که فهم من از آن بیت شعر ضرورتاً منطبق بر فهم شما از آن بیت شعر نیست. چون ما چه از لحاظ ژنتیکی، چه از لحاظ روانی و چه از لحاظ تربیتی متفاوت هستیم ولذا بسیار محتمل است که فهم متفاوتی از یک بیت شعر داشته باشیم. حال می‌پرسیم آیا این تعدد فهم‌ها باعث می‌شود که آن بیت شعر چند بیت شود؟ خیر، همان یک بیت است ولی فهم‌های مختلفی از آن وجود دارد.

حالا بیاییم سروقت خدا. آدم‌های مختلف، بر اساس پیش‌زمینه‌هایشان فهم‌های مختلفی از خدا دارند. امّا آیا این باعث می‌شود که خداهای مختلفی وجود داشته باشد؟ خیر، یک خدا به لحاظ متافیزیکی بیشتر نیست. ولی نمی‌توانیم انکار کنیم که فهم‌های مختلفی از خدا وجود دارد. فهم من با فهم شما فرق می‌کند و فهم ما دوتا با فهم پیامبر فرق می‌کند و ... . بنابراین «هر کسی و خدای خودش» یعنی هر کسی و فهم خودش از خدا. هر کسی باید خدایی که می‌شناسد را بپرستد نه خدایی که نمی‌شناسد. مگر اینکه شخص به این شناخت رسیده باشد که خدایی که می‌شناسد، قابل شناسایی نیست. هیچ جایی هم معصومین نگفته‌اند که همه باید مثل هم خدا را بشناسند، چون اصلاً محال است.

امّا اگر فهم‌های مختلفی از خدا وجود داشته باشد، لزوماً هیچ اشتراکی وجود نخواهد داشت؟ خیر، چنین پیامدی ضروری نیست. همین‌طور که فهم متفاوت من و شما از آن یک بیت به این معنی نیست که لزوماً هیچ اشتراکی در آنچه از شعر می‌فهمیم بین ما وجود ندارد، در مورد خدا هم همین‌طور است. بین فهم من و شما از خدا احتمالاً اشتراکاتی وجود دارد. حالا اینکه ما چطور موقع حرف زدن درباره‌ی خدا با هم ارتباط برقرار می‌کنیم، بحث مفصلی است در فلسفه‌ی زبان ذیل موضوع نظریات ارجاع که البته پای فلسفه‌ی دین هم وسط کشیده می‌شود و فیلسوفان دینی نظیر آلستون کلی استدلال می‌کنند تا نشان دهند به چه معنا می‌توانیم از خدا سخن بگوییم. خلاصه بحث مفصل است و اینجا بیشتر از مجمل جا نمی‌شود.

بله، مثال فیل در اتاق تاریک اصلاً برای همین موضوع است. فکر کنم آقای زلفی فهم و شناخت را گزاره‌ای می‌بینید. گویی اگر دو نفر بگویند «خدا نامحدود و تصورناپذیر است» دیگر این دو نفر فهم یکسانی از خدا دارند.

فکر کنم تازه دارم حرف شما را می‌فهمم. شما قبول دارید که فهم‌های مختلفی از خدا وجود دارد ولی می‌گویید آدم‌ها باید موقع ارتباط برقرار کردن با خدا، فهم خودشان را کنار بگذارند و آن‌طوری که دین گفته با خدا ارتباط برقرار کنند و خدا را باید همان‌طور که دین توصیف کرده، توصیف کنند. و اگر کسی فهم ناقص و نادرست خود را مبنای ارتباطش با خدا قرار دهد دچار شرک شده، هرچند اگر غافل باشد شرکش خفی است. امیدوارم حرف شما را درست فهمیده باشم.

حالا می‌روم سراغ نقد حرف شما. حرف شما این دلالت را دارد که فهمی درست و مطابق با واقع از خداوند وجود دارد که آن فهم را دین عرضه کرده. در حالی که می‌دانیم این ادعا کاملاً غلط است. خود پیامبر به خداوند می‌گفت ما عرفناک حق معرفتک. روشن است که انسان محدود است و نمی‌تواند به فهم کامل پروردگارش نائل شود. پس تا اینجا روشن شد که علی‌الاصول برای انسان‌ها (حتی معصومین) فهم کامل، درست و مطابق با واقع خداوند غیر ممکن است.

حالا بیاییم فرض کنیم که چنین فهمی ممکن باشد. حتی در این صورت هم زبان حجابی است که مانع از انتقال پیام می‌شود، چون اصلاً برای انتقال مفاهیم درباره‌ی خداوند درست نشده است. این ابیات مولانا را نگاه کنید:

کاشکی هستی زبانی داشتی                   تا ز هستان پرده‌ها برداشتی

هر چه گویی ای دم هستی از آن                پرده‌ی دیگر بر او بستی بدان

آفت ادراک آن قال است و حال                     خون به خون شستن محال است و محال

تا بخواهیم درباره‌ی خداوند (آن‌طوری که واقعاً هست) صحبت کنیم دچار تنگنای زبان می‌شویم پس حتی اگر امکان فهم کامل از خداوند از طرف معصومین وجود داشت (که ندارد) امکان منتقل کردن این فهم به ما وجود ندارد.

حالا بیاییم ببینیم که آیا دین فهم یکسان و واحدی از خداوند عرضه می‌کند؟ اینجا هم می‌بینیم که فهم‌های متعدد و متکثری در متون دینی از خداوند ارائه شده. همین حدیثی از امیرالمؤمنین که شما مثال زدید را در نظر بگیرید: بالاترین درجه خداشناسی این است که برای خدا هیچ تصوری نداشته باشی. حالا این را مقایسه کنید با بسیاری از آیات قرآن که علناً خدا را توصیف می‌کند. از علیم و قدیر و رحمن و رحیم که بگذریم، حتی صفات انسانی مثل مکر و غضب و انتقام را به خدا نسبت می‌دهد. این در حالی است که ما به لحاظ فلسفی می‌دانیم که نه خدا سخن می‌گوید، نه می‌بیند، نه می‌شنود، نه مکری دارد، نه عصبانی می‌شود و ... . همه‌ی این‌ها توصیفات تمثیلی و استعاری و مجازی هستند برای اینکه عوام الناس بتوانند درکی از خداوند داشته باشند. وگرنه من و امثال من نمی‌توانیم خدایی که هیچ تصوری از آن نداشته باشیم را بپرستیم. اینجا هم نشان دادم که در متون دینی هم فهم‌های متفاوت و حتی متعارضی از خداوند ارائه شده، هر فهمی برای صاحب فهمی.

البته این روشن است که فهم اولیاء الهی از خدا نسبت به فهم ما به حقیقت نزدیک‌تر است. ولی آیا از این می‌شود نتیجه گرفت که ما باید فهم خودمان را رها کنیم و متناسب با فهم آنها ارتباط برقرار کنیم؟ اوّل بیاییم ببینیم منظورمان از ارتباط چیست. اگر منظور نماز خواندن است، که خب همه‌ی ما به شکلی که پیامبر گفته نماز می‌خوانیم. ولی موضوع این است که اوّلاً همه‌ی نماز خواندن‌های ما منجر به شکل گرفتن رابطه با خداوند نمی‌شود و ثانیاً ما در بسیاری از حالات غیر از نماز خواندن با خدا ارتباط برقرار می‌کنیم. پس ارتباط با خدا منحصر به نماز خواندن نمی‌شود. حالت دعا شدن را در نظر بگیرید. عمداً ننوشتن دعا خواندن یا دعا کردن، گفتم دعا شدن؛ یعنی حالتی که فرد با همه‌ی وجودش چیزی از خدا می‌خواهد. به عبارت دیگر، همه‌ی وجودش آن خواست و آن نیاز می‌شود. خودش تبدیل به دعا می‌شود (دعای واقعی هم همین است). در چنین حالتی فرد با چه خدایی ارتباط برقرار می‌کند؟ با خدایی که خودش می‌فهمد یا با خدایی که پیامبر فهمیده؟ معلوم است، با خدایی که خودش می‌فهمد. حالا فرض کنید ما برویم به چنین کسی بگوییم که تو خدا رو بد می‌فهمی. فهمت را کنار بگذار و موقع ارتباط برقرار کردن با خدا فهم پیامبر را جایگزین کن. اصلاً چنین کاری غیر ممکن است. اگر من به اندازه‌ی پیامبر ظرفیت فهم داشتم، یعنی اگر من هم می‌توانستم به‌طور بالفعل مثل پیامبر خداوند را بشناسم که دیگر فهم کنونی‌ام را نداشتم. طبیعی است که هر کسی با همان خدایی ارتباط برقرار می‌کند که می‌شناسد. هیچ‌کسی با خدایی که نمی‌شناسد ارتباط برقرار نمی‌کند. شناختی که پیامبر از خدا داشت را من ندارم. پیامبر طبق شناخت خودش ارتباط برقرار می‌کرد، من هم طبق شناخت خودم ارتباط برقرار می‌کنم. اصلاً غیر از این ممکن نیست. خود شما،‌ وقتی با خدا ارتباط برقرار می‌کنی، فهم پیامبر را داری؟ معلوم است که نداری. پس چطور ارتباط برقرار می‌کنی؟ بنا به همان شناختی که خودت از خدا داری. البته خواندن حرف‌های پیامبر درباره‌ی خدا مقدار زیادی از شناخت ما از خداوند را شکل داده ولی به‌هرحال این شناخت ما از خداست نه شناختی که پیامبر از خدا داشت. اینجا اصلاً جایی برای باید نیست. نمی‌توانیم بگوییم آدم‌ها باید این‌طوری ارتباط برقرار کنند. این تکلیف ما لا یطاق است.

جالب است که می‌گویید شناخت صفات خداوند ممکن است. اصلاً درک علم نامحدود برای ما ممکن نیست. یعنی چه که علم کسی نامحدود است؟ علم در مقابل جهل است که معنا می‌دهد. اگر کسی مجهولی نداشته باشد چطور می‌توان از معلومات او سخن گفت؟ توجه داشته باشید که منظور از شناخت و درک گفتن یک گزاره نیست! یک بچه‌ی دبستانی هم شاید در کتاب دینی مدرسه‌اش خوانده باشد که قدرت خدا نامحدود است و این را بیان کند. با این حساب او فهم و شناخت و درکش از قدرت خدا مثل ما است؟ و فهم و شناخت و درک ما از قدرت خدا مثل پیامبر است؟! به نظرم خیلی شناخت را ساده می‌بینید. اگر کمی با مباحث معرفت‌شناسی دم‌خور بودید بعید بود اینطور بگویید. اصلاً این عدم درک صفات خدا از همین نامحدود بودنش ناشی می‌شود. شما می‌گویید می‌توانیم درک کنیم فقط آخرش بگوییم ولی این صفت نامحدود است! این که نشد فهم و درک! ما در درک خود مفهوم نامحدودیت لنگ می‌زنیم.

اصلاً بر سر همین موضوع قدرت نامحدود خداوند پارادوکس درست شده که خیلی هم معروف است: اینکه آیا خدا می‌تواند سنگی را خلق کند که خودش نتواند بلندش کند؟ اگر بگویید می‌تواند، قدرت خدا حد می‌خورد، اگر بگویید نمی‌تواند، باز هم قدرت خدا حد می‌خورد. اگر بگویید وجود چنین سنگی محال است، باز هم قدرت خدا حد می‌خورد (چون قدرتش به محالات تعلق نمی‌گیرد). اصلاً قدرت نامحدود را ما نمی‌توانیم بفهمیم و بشناسیم. پس توجه داشته باشید که شناخت ما نه به ذات خداوند تعلق می‌گیرد و نه به صفات او.

باز هم تأکید می‌کنم که فهم کامل با گزاره به دست نمی‌آید. اینطور نیست که اگر کسی گفت یا نوشت که «صفات خداوند نامحدود است» به درک کامل صفات خداوند رسیده باشد. این کار را یک بچه‌ای که تازه الفبا یاد گرفته هم می‌تواند انجام دهد. یعنی این بچه به درک کامل صفات خدا رسیده؟!

این را هم در نظر داشته باشید که وقتی من فهمی از خدا داشته باشم،‌ و بعد اضافه کنم که ولی خدا نامحدود است (اگر بفهمم که دارم چه می‌گویم) دیگر آن درکی که از خدا دارم از دست می‌رود. چون درک من چیز محدودی است. وقتی می‌گویم خدا نامحدود است پس درک من غلط است.

اوّلاً، چون نمی‌توانیم اجتماع نقیضین را درک کنیم می‌گوییم محال است. منظورم خود مفهوم اجتماع نقیضین نیست. آنچه درک نمی‌شود «الف» و «لا الف» است با همان شرط‌هایی که شما می‌دانید. دلیلش هم زبان است که بحثش مفصل است و اینجا جایش نیست. خود مفهوم اجتماع نقیضین که چیز عجیب و غریبی نیست. یک مفهوم ذهنی است مثل وجود، عدم، نقطه، پاره‌خط و ... . «اجتماع نقیضین» یک مفهوم است و «خدا» هم یک مفهوم است. بله، ما از مفهوم «خدا» درکی داریم ولی بحث بر سر مفهوم خدا که نیست. بحث بر سر خدا آنچنان که هست است. بحث این است که آیا ما درک و شناختمان از خدا کامل است؟ (این تذکر را باید بدهم که ادراک، شناخت و فهم سه مقوله‌ی جدا از هم هستند که در این بحث من به طور نادقیقی به جای هم به کارشان برده‌ام.)

ثانیاً، منظورم از شناخت، شناخت کامل بود؛ آن چیزی که شما مدعی‌اش بودید. وگرنه من منکر شناخت ناقص و خطاپذیر نیستم.

«وقتی به طور مطلق به چیزی علم ندارید در واقع به وجود آن اعتقادی ندارید. چرا که هیچ علمی از شیء در نزد شما حاضر نشده است. که شما از آن مطلع باشید.» من به این حرف‌ها می‌گویم اساطیرالاولین! بگذارید خیالتان را راحت کنم. انسان به هیچ چیزی علم و معرفت مطلق و کامل ندارد. به هیچ چیزی! حتی به چیزهایی که به‌طور حضوری به آنها علم دارد. ما حتی به درد خودمان هم علم مطلق نداریم. بله، می‌دانیم که مثلاً دندانمان درد می‌کند ولی آیا می‌دانیم درد چیست؟ هنوز کسی نتوانسته درد را به طور کامل تبیین کند. این در مورد درونیات خودمان. در مورد جهان بیرون که وضع از این هم بدتر است. درباره‌ی خدا که دیگر ... .

ثالثاً، این درست است که ما یک سری صفت برای خداوند برمی‌شماریم: عالم، قادر، حی و ... . خب این صفات قطعاً نسبتی با معنایی که ما معمولاً ازشان مراد می‌کنیم دارد. یعنی وقتی می‌گوییم خدا عالم است، مثل زمانی که می‌گوییم اینشتین عالم است، مشابهتی از جهتی بین خدا و انشتین وجود دارد. ولی این مشابهت دقیقاً چیست و چقدر است؟ نمی‌دانیم. از طرف دیگر، اگر کسی بگوید خدا «عالم است و انیشتین هم عالم است» می‌گوییم سبحان الله، این کجا و آن کجا! اگر بپرسد علم خدا و علم انشتین چه فرقی می‌کند می‌گوییم علم خدا نامحدود است و علم انشتین محدود است (واقعاً علم انسان محدود است؟ می‌توانیم معلوماتمان را بشماریم؟ به نظرم باید بیشتر بهش فکر کنیم!) خب این اوّل داستان است. علم نامحدود یعنی چه؟ قدرت نامحدود یعنی چه؟ درباره‌ی قدرت گفتم که پارادوکس درست می‌شود: اینکه خدا می‌تواند سنگی بیافریند که خودش نتواند بلندش کند؟ این پارادوکس دقیقاً به خاطر این درست می‌شود که ما درکی از قدرت نامحدود نداریم. در زبان عرفی، وقتی می‌گوییم علم و قدرت، چیزهایی محدودی را مراد می‌کنیم. زبان ما اصلاً برای سخن گفتن از نامحدودها ساخته نشده ولذا ما درکی از نامحدود نداریم. فقط در حد یک گزاره می‌توانیم بگوییم «صفات خدا نامحدود است‌.» شما به این می‌گویید شناخت کامل و مطلق؟! اگر بله، پس داریم درباره‌ی کلمات با هم بحث می‌کنیم. من به این شناخت کامل و مطلق نمی‌گویم.

صفت «حی» را در نظر بگیرید. ما حیات را درباره‌ی ارگانیسم‌ها به کار می‌بریم. خدا به چه معنایی واجد حیات است؟ این‌ها چیزهایی است که ما نمی‌دانیم و به خاطر همین ندانستن‌ها هم است که نمی‌توانیم ادعای شناخت کامل داشته باشیم.

حالا به همه‌ی این‌ها اضافه کنید که می‌گویند علم خدا عین قدرتش است و عدلش عین احسانش است و قهرش عین رحمتش. این‌ها یعنی چه؟ ما بین علم و قدرت تمایز قائل می‌شویم و به خاطر همین تمایزها هم است که اصلاً می‌توانیم معنایی به «علم» و «قدرت» نسبت دهیم. در مورد خدا گفته می‌شود که اصلاً تمایزی بین صفات وجود ندارد و همه عین هم هستند. این یعنی چه؟ یعنی همه‌ی این صفات برای فهم ما گفته شده و معنای مجازی و استعاری دارد. در آخر هم یک بار دیگر بگویم من منکر شناخت به طور کامل نیستم. آن شبان در داستان موسی و شبان هم شناختی از خدا داشت. حرف من این است که شناخت ما از خدا کامل نیست، چه در مورد شبان، چه در مورد موسی. حداکثر می‌توانیم بگوییم شناخت موسی بیشتر بود.

شما می‌گویید هشدار آقای زلفی در سطح معرفت‌شناسانه نیست ولی بعد خودتان اضافه می‌کنید که «گرچه پندارهای ما آدمهای محدود و ناقص از خدا ناقص است، ولی این رسمیت نمیبخشد که وقتی از خدای متعال جل و عظم شانه سخن می گوییم گمان کنیم خدای ذهنی ما رسمیت دارد.» اگر این موضوع محدودیت شناخت انسان از خدا را نشانه نمی‌گیرد چه چیزی را نشانه می‌گیرد؟ و اگر محدودیت شناخت موضوعی معرفت‌شناسانه نیست، چطور موضوعی است؟!

تا جایی که من می‌دانم ادعای کسانی که می‌گویند «هرکسی خدایی دارد» یا «هرکسی فهمی از خدا دارد» اصلاً متافیزیکی و وجود‌شناسانه نیست. ادعا یا معرفت‌شناسانه است و یا اگزیستانسیل. وقتی کسی می‌گوید «هر کسی خدایی دارد» اگر به او تذکر دهیم که خدا یکی بیشتر نیست، نشان می‌دهد که حرف او را نفهمیده‌ایم. همه‌ی بحث‌هایی که من و آقای زلفی کردیم از همین بدفهمی ناشی می‌شود. بحث‌های بعدی که اصلاً رفت در یک فاز دیگر و من هم همراه ایشان رفتم وگرنه اشکال اوّلیه‌ی ایشان اصلاً و ابداً وارد نبود.

راستش حس می‌کنم بحث ما فرسایشی شده و من هم رغبت چندانی به ادامه دادنش ندارم. ما چیزی به اسم «معرفت‌شناسی غربی» نداریم. انواع و اقسام نظریات معرفت‌شناسانه وجود دارد و در ناآشنایی شما با این مباحث همین بس که همگی را ذیل مقوله‌ی «معرفت‌شناسی غربی» رد می‌کنید. تا جایی که من خبر دارم لااقل بین معرفت‌شناسان معاصر کسی نمی‌گوید هیچ معرفت بشری وجود ندارد. نمی‌دانم چنین حرفی را از کجا آورده‌اید. بحث روی معرفت کامل، مطلق و خطاناپذیر است که خیلی‌ها آن را قبول ندارند هرچند باز هم معرفت‌شناسانی هستند که به چنین چیزی قائل‌اند.

نمی‌دانم من حرف شما را نمی‌فهمم یا شما حرف من را نمی‌فهمید یا هر دو! یک چیزی این وسط درست نیست! برای چندمین بار تکرار می‌کنم: وقتی قرآن می‌گوید خدا یکی است یعنی یک وجود (یا موجود) بیشتر نیست نه اینکه فقط یک فهم از او وجود دارد یا فقط یک فهم از او باید وجود داشته باشد. مگر شما و خواهر و برادرهایتان چند تا مادر دارید؟ یک مادر. ولی آیا فهم شما از ایشان یکی است؟ طبیعتاً نه. هر کسی بنا به رابطه‌ای که با ایشان دارد و دوری و نزدیکی‌اش فهم متفاوتی دارد. مثلاً اگر قرار باشد برای ایشان هدیه بخرید، شما می‌گویید الف را بخریم ولی خواهرتان که شناختش از مادرتان متفاوت است می‌گوید نه، ب را بیشتر دوست دارد، ب را بخریم. در مورد خدا هم همین‌طور است. یک وجود است ولی هر کدام از ما او را طوری درک می‌کنیم. فقط هم خدا این‌طور نیست. فهم و شناخت ما از هر چیزی در این عالم این‌طور است.

امّا درباره‌ی سؤال آخرتان: بله، از مفهوم محدود فهمی داریم. این میزی که روبروی من است طولش یک متر است، عرضش نیم متر است. می‌توانم لمسش کنم. پشتش بنشینم و کتاب‌هایم را رویش بگذارم. این میز مصداق مفهوم محدود است و من از آن شناختی دارم. هم از خودش و هم از محدودیتش. با همین معرفت ناقص می‌توانم تشخیص دهم که این میز محدود است. چون تمامش را می‌توانم ببینم. امّا نمی‌توانم بر سر این شناختم قسم حضرت عباس بخورم. چون به قول شما ممکن است درواقع طور دیگری باشد. ولی به‌هرحال همین شناخت فعلی من هرچند ناقص ولی معتبر است و کارم را راه می‌اندازد.

در این بحث شما دارید همه‌ی شاخه‌های فلسفه را درمی‌نوردید! حالا رسیدیم به فلسفه‌ی زبان. اگر بخواهیم ادامه دهیم باب بحثی دیگر باز می‌شود و باید برویم نظریه‌های توصیفی ارجاع و نظریه‌های علّی ارجاع و آنهایی که به ترکیبی از آن‌ها قائل هستند را بکاویم که من هم زیاد نخوانده‌ام و سر در نمی‌آورم. انگار کل حرف شما این است که آن خدایی که فهم کرده‌ای را خدای واقعی ندان. خب، پدرآمرزیده همان اوّل این را می‌گفتی. چرا ما را در چاله‌ی بحث‌های فلسفی و کلامی می‌اندازی؟ این را که من هم قبول دارم. در مثال موسی و شبان هم حرف من همین بود.

ولی باز هم این تذکر شما ربط چندانی به حرف کسانی که می‌گویند هر کسی خدایی دارد ندارد. به نظرم یک بار بنشینید و با آنها حرف بزنید و منظورشان را بپرسید تا ببینید چقدر به تذکر شما مربوط می‌شود. خلاصه اینکه بگذریم از این بحث‌ها. برویم خدا را بپرستیم.

من هم ممنونم از شما که وقت گذاشتید و هم‌فکری کردید.