خیالِ دست

مدتی است درس‌گفتارهای عرفانی محسن کدیور را درباره آثار شیخ اشراق دارم گوش میدم. بخشی از نوشته‌تان آن صحبت‌ها را برایم یادآوری کرد. دوست داشتید آثار کدیور را هم می‌توانید بخوانید. 

شواهد دینی دیگری مثل این آیه: إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا یا این آیه: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالکافِرینَ یا این حکمت: إنّ أولیاءَ اللّه ِ هُمُ الذینَ نَظَروا إلى باطِنِ الدُّنیا إذا نَظَرَ النّاسُ إلى ظاهِرِها و... هم درباره چیزی که گفتید فکر میکنم مرتبط باشند.

یک چیز جالب هم که تمام این سال‌ها ازش حرف نزدم-دقیقا به همون علت داستان پریان انگاشتنش- از پایان‌نامه‌م بگم. من رو موضوع آگاهی کار کردم. دیوید چالمرز از نظریه مونیزم در بحث آگاهی دفاع میکرد. از مدل نگاهی که به آگاهی داشت و مدل نگاهی که فلاسفه خودمون مثل ملاصدرا به بحث آگاهی داشتند میشد بگیم تمام جهان از اشیای بی‌جان تا خودِ ما انسان‌ها دارای سطحی از آگاهی هستند.
همونموقع که می‌خواستم موضوع پایان‌نامم رو انتخاب کنم یکی از اساتید تو دفترش درمورد همین بحث مونیزم یک حرف جالبی زد. در قرآن و روایات شواهدی داریم که در قیامت خیلی چیزها مثل زمین، اعضا و جوارحمون،... له و علیه اعمالمون شهادت می‌دهند. تا زمانی که یک چیز نسبت به اعمال من آگاه نباشه شهادت دادنش یک کم عجیب و غریبه. اما وقتی نگاهمون به دنیا شبیه چیزی که چالمرز و صدرا میگن میشه، تمام مناسبات تغییر میکنه. شهادت دادن موجه میشه. دیگه اینجوری نیست که صبر کنیم قیامتی بیاد و انگار شعبده‌بازی رخ بده. خیلی اتفاق‌ها همین الان داره میفته فقط انگار متوجهش نیستیم... 

سلام بر مهدی عزیزم

چنین زدودن‌های به اصطلاح ”متافیزیکی“ از دین، علیرغمِ ظاهرِ این‌دنیایی‌اش، از یک طرف همچنان به‌وضوح از مفاهیمِ دینی تغذیه می‌کند و از طرفِ دیگر صرفاً واکنشی است به بمباران و تحمیلِ مدرنیته. اصیل نیست، طفیلیِ مدرنیته است و دوام و بقایش به مدرنیته گره خورده است. صرفاً واکنش است. مدام و هراسان چشم‌اش به رقیب، یعنی مدرنیته، است که تا کجا می‌خواهد متن را از محتوا خالی کند؛ از خودش چیزی ندارد و به هر زوری شده می‌خواهد دو وصله‌ی اساساً ناجور را جور کند. خلاصه کنم: دست وپا زدن است.

البته که این دست و پا زدن برای ذهنی که تکلیف‌اش پیشاپیش روشن شده، یعنی یک ذهنِ خو گرفته به فرهنگِ دینی، می‌تواند—تحتِ پذیرشِ لوازمی از مدرنیته—مفید و راهگشا هم باشد: مفید برای اصلاحِ دین، برای رام کردنِ دین و حصولِ یک زندگیِ آشتی‌جویانه و شرافت‌مندانه در کنارِ مخالفان. در شرایطِ ایده‌آل چیزی است که هم به کارِ تسکینِ خودِ دینداران می‌آید—رضی الله عنهم—و هم مخالفان می‌توانند از خشم و انتقامِ مقدس— غضب الله علیهم—در امان باشند، نه چیزی بیش از آن. مفید است اما چیزی نیست که به لحاظِ ”فلسفی“ زاینده باشد. بیشتر مصرف‌کننده است. بیش و پیش از آنکه فهم باشد، کنار آمدن است. نهایتاً پینه‌دوزی است و به کارِ رفع و رجوع می‌آید: به‌طور مشخص در اینجا مفهومِ آخرت را حفظ می‌کند، آنرا از معنا و قالبِ اولیه‌اش تهی می‌کند، رنگِ عرفانی/معنوی به آن می‌زند تا قابلِ عرضه برای کسانی باشد که دیگر نمی‌توانند مهابتِ (عذرخواهم، از نظرِ من بلاهتِ) متافیزیکیِ آخرت را بپذیرند.

  ذهنِ خو گرفته به فرهنگِ دینی، ذهنی است که برای پاسخگویی به پرسش‌‌اش تواناییِ گسستن از فرهنگِ سرتا پا دینی را ندارد و نمی‌تواند بدونِ آن حتی در مسائلِ جزئی‌اش نظر کند و نیازی به گفتن ندارد که اساساً پاسخ‌اش را هم همان فرهنگْ از پیش برایش مهیا می‌کند—و چه مضحک که عده‌ای همچنان خام‌اندیشانه گمان می‌کنند که صرفاً با مهاجرت، از فرهنگِ دینیْ گسسته و رسته‌اند و به ناگاه روحیه‌ی سکولار در آن‌ها دمیده می‌شود! جالب اینکه به فرضِ کوچ کردن‌شان به غرب، خبر ندارند که ذیل تا صدرِ نگرش‌شان به مسائل هنوزعمیقاً ریشه در فرهنگِ دینی دارد، گیریم که ظاهراً هیچ دلبستگیِ دینی و معنوی از خود بروز ندهند، یا حتی از درِ انکارِ دین درآیند! خبر ندارند که فرهنگ به مثابه‌ی زبانْ چیزی است درونی شده و کارکردش عمدتاً ناخودآگاه است و تغییرش هم به همان میزان ناخودآگاه بوده و هست؛ تغییری که به‌شدت جانکاه و زمان‌بر است—اما یک ذهنِ شاذ و آماده و توانا برایِ چنین گسست‌هایی، الزامی به چنین دست و پا زدن‌هایی در خود نمی‌یابد؛ همچنین الزامی به بی‌محتوا کردنِ‌ِ متن برای جادادنِ زوری و ذوقیِ آخرت در منظومه‌ی فکریِ خود، و مالاً الزامی برای چنین اغتشاش و بی‌نظمیِ فکری-مفهمومی در خود نمی‌یابد.

+ احتمالاً نیازی نباشد که اضافه کنم دِینِ من به دکتر مجتهد شبستری ابداً مانع از این نمی‌شود که نوعاً فهم‌اش از دین را ”دست وپا زدن“ نپندارم. دست و پا زدنی که بخشِ غیرقابلِ انکاری از گذشته‌ی خودم نیز بوده است.

حتماً صحبت می‌کنیم، اما پیش از آن امیدوارم که با سرعتِ کم و با تأملی که از تو سراغ دارم بخوانی:

1. واکنشی‌بودن را از این رو در مقابلِ اصیل بودن به‌کار می‌برم که این نوع واکنش در همان سطحِ واکنش باقی می‌ماند. نه چیزِ خیلی بدیعی ارائه می‌کند و نه یک بنیانِ منسجمِ اندیشه‌ای را طرح می‌کند. این کنشِ مدرنیته است که موتور متحرکِ واکنشِ نواندیشیِ دینی بوده و هست. اصلاحِ دینی در اروپا را مثال می‌زنم که واکنشی درون‌دینی بوده است تحتِ تأثیرِ بارقه‌هایِ آغازینِ دورانِ نوزایی و واکنشی نسبت به تحولاتِ اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و علمی، و نه بالعکس. اگر آن تحولات نبود، به احتمالِ قریب به یقین از اصلاحِ دین در اروپا هم خبری نبود. اساساً بیشترِ ادیان، ابتدائاً، تمامیت‌خواه هستند و تا اجبار و تحولی بیرونی رخ ندهد، دایره‌ی تمامیت‌خواهی‌شان تنگ نمی‌شود. این خیلی فرق دارد که من تحتِ اجبار کاری را انجام دهم یا اینکه نهْ به استقبالِ اجبارِ بیرونی روم، آنرا درونی کنم و در نهایت زاینده باشم. اجبار و اختیار دو محصولِ متفاوت می‌دهند. کنش و واکنشِ هیوم و کانت را هم اینطور می‌فهمم که واکنشِ خیلی‌ها به هیوم بی‌تفاوتی و سکوت بوده اما واکنشِ کانت به آن زاینده بوده است. کانت از خودش هم چیزی به مراتب افزون داشته است. واکنشی که به‌لحاظِ فلسفی زاینده نباشد اصیل نیست. بنابراین چیزی به‌صرفِ واکنشْ از اصالت نمی‌افتد، بلکه زاینده بودنِ دوباره طیِ آن واکنش است که تعیین می‌کند به چه میزان اصیل است. تا جایی که به محدوده‌ی نفوذِ دین مربوط می‌شود، نواندیشیِ دینی در مقابلِ استبدادِ دینی همچنان کارآمد و در این سطح مفید است اما در سطحِ بالاتر، یعنی سطحی فلسفی زاینده نیست، چون از خودش چیزی ندارد. پرسش‌ها‌یش عاریتی است. اشاره بر طفیلی بودن‌شان را از همین جهت داشته‌ام که انتظارمان را از آن‌ها فراموش نکنیم: نواندیشانِ دینی مصرف‌کننده‌‌ی جهانِ جدیدند، دستاوردشان نهایتاً ‌دینی است و صرفاً به‌کارِ دینداران و حوزه‌ی نفوذشان می‌آید؛ دستاوردی که هم آنرا باید بیشتر به پایِ مدرنیته نوشت تا دین.

1. این‌ها را به این منظور نمی‌گویم که مدرنیته برای من مطلوبیتی ندارد، یا اینکه به‌دنبالِ آلترناتیوِ مدرنیته، یعنی چیزی که نمی‌دانم چیست باشم، کاملاً بالعکس، نقدم به نواندیشانِ دینی در این سطح این است که متدولوژیِ قابلِ تأملی برای گزینشِ لوازمی از دین برای تطبیق با مدرنیته، یا تطبیقِ مدرنیته با دین، ندارند؛ ماجرا این است که یا محافظه‌کارانه عناصری از مدرنیته را برمی‌گیرند که سال‌ها از عرفی‌شدنش در جامعه گذشته باشد و چندان دردسری برای دین نباشد، یا لوازمی از دین را انتخاب می‌کنند که اصطکاکِ قابلِ ذکری با عناصرِ مدرنیته نداشته باشند. ملاکِ گزینش هم اصلاً روشن نیست و به همین دلیل است که فعالیتِ آنها خیلی بیشتر پسینی است تا پیشینی، هر چند که خلاف‌اش را تبلیغ کنند و مثلاً از اولویتِ آزادی و دموکراسی سخن بگویند اما نهایتاً برخی از آنها از بابِ نظریه‌ی مغشوشِ حکومتِ دموکراتیکِ دینی درآیند! اتفاقاً این انتظارِ آنهاست که گویا می‌خواهند در جهانِ مدرن مستقل فکر کنند. از طرفِ دیگر، فقط اشاره‌ی گذرایی هم به این نکته کنم که یکی از ویژگی‌های فرهنگیِ بارزِ مدرنیته اصالتِ انسان است و حقیقتاً من هیچوقت نتوانستم بپذیرم که شخصِ دیندارِ صادق بتواند اصالتِ انسان را یکسره به آرمان‌ها و ارزش‌هایِ الهی‌اش ترجیح بدهد، یا دستکم تطبیق بدهد—بله! با چفت و بستِ زوری ذوقی و التقاطِ دلبخواهانه‌ی معنوی و شعبده‌بازیِ عرفانی شاید بتواند یکی شدنِ انسان و خدا را ابداع کند، ولی محال است تا جایی که او متمسک به دین‌اش است بتواند از دوگانه‌ی عبد و معبود فراتر رود—هر گونه تلاشی برای حصول به این دست از ترجیح‌ها یا تطبیق‌ها، به شرطِ صداقت، به یک ناسازگاریِ بنیادین ختم می‌شود. همان ناسازگاری که از آن به عنوانِ ناسازگاریِ بنیانیِ دین و مدرنیته یاد می‌کنند یک ذهنِ تیز را باید به سمتِ این پرسش‌ها رهنمون کند که مدرنیته‌ای که کاشفاً و تاریخاً در شکل‌گیریِ فرایندی و تحولاتیِ ابتداییِ خود در اروپا پس‌زننده‌ی دین و اصحاب‌اش بوده، چگونه در چرخشی تاریخی در غربِ آسیا می‌تواند با دینی به‌مراتب سرکش‌تر از مسیحیت ناسازگار نیافتد؟ نکند از مدرنیته برداشتی غیرتاریخی داریم؟ یا به مدرنیته‌ی مخصوص به شرق می‌اندیشیم که لعابی دینی/معنوی دارد؟ یا اینکه اساساً مشکلاتِ عمده‌ی فرهنگِ ما جمعِ بینِ مدرنیته و دین نیست؟ نواندیشِ دینی از آنجا که دیندار است و در حصارِ آن باقی می‌ماند درباره‌ی چنین پرسش‌هایی ابداً چیزی برای گفتن و ارائه ندارد، مگر آنکه، اگر اساساً بتواند، از کسوتِ دینداریِ خود لَختی فاصله بگیرد و پرسش‌هایِ برون‌دینی را با پاسخ‌هایِ برون‌دینی همراه کند.

1. دست و پا زدن را از جهتِ کسبِ حصولِ ایمانِ شخصی نگفته‌ام. به خودِ فرد مربوط است که چه معامله‌ای می‌خواهد با کیفیتِ حصول یا عدمِ حصولِ ایمان داشته باشد. می‌خواهد دست و پا بزند یا نزند، به دیگران، از جمله من، کمترین ارتباطی ندارد. آنچه که درباره‌ی دست و پا زدن گفته‌ام این است که به گمانِ من، فهمی که دین را می‌خواهد با ذاتی و عرضی بفهمد، دست و پا زدن است. دست و پا زدن است اگر بدونِ ارائه‌ی هیچ معیاری مشخص، معیاری فلسفی که جای خود دارد، ذوقاً بینِ وحی و محصول‌اش تمایزِ قاطعِ معرفتی برقرار می‌کنیم. دست و پا زدن است اگر شخصیتِ پیامبر را دخیل در تکوینِ متن می‌دانیم اما هم‌هنگام از نقدِ این شخصیت ابا می‌ورزیم. دست و پا زدن است اگر مظاهری از مدرنیته را خوب و مظاهری دیگر را بد می‌دانیم و سپس ملاکِ خوب و بد را به تمامه با متنِ مقدس هم می‌سنجیم. دست و پا زدن است اگر شرورِ منبعث از دین را به عرضیاتِ یک دین تخفیف و تقلیل می‌دهیم و می‌گوییم اگر همان دین در شرایطی دیگر پا می‌گرفت آن عرضیات را نداشت. دست و پا زدن است اگر ابداً نقبی به آن ذات نمی‌زنیم و آن ذات را هم به بادِ پرسش و انتقادِ جدّی نمی‌گیریم. دست و پا زدن است اگر حتی احتمالِ بسیار اندکی هم نمی‌دهیم که شاید خودِ آن ذات منبعی برای ساطع‌شدنِ شرورِ دینی باشد. دست و پا زدن است اگر ظهورِ داعش یا طالبان یا حتی ظهورِ آمرانِ قتل‌های زنجیره‌ای را تنها به برداشتِ متفاوتِ تفسیر و قرائت‌هایشان از متنِ مقدس تقلیل می‌دهیم. از نگاهِ من تمامِ اینها دست‌ و پا زدن است، چون برایِ اندیشیدنْ پیشاپیش مرزهایی رسم کرده‌اند. این نوعِ ترسیمِ مرز برای کسی که کاملاً امکانِ فراتر رفتن از آن مرزها را می‌بیند رضایت‌بخش نیست. محدودیتِ ناشی از ترسیمِ مرزهای اندیشه‌ایْ انسان را به دست‌ و پا زدن وادار می‌کند و تواناییِ دیدنِ این دست و پا زدن‌ها تنها از کسی برمی‌آید که خود، هم تجربه‌ی چنین دست و پا زدن‌هایی را داشته، و هم توانسته آن مرزها را کمی وسیع‌تر از پیش، از نو برای خود ترسیم کند.
2. شخصاً هیچ اشکالی نمی‌بینم که کسی برایم از نوعِ نگاهِ خاص‌اش به قرآن نقل کند که مثلاً به فلان فهم رسیده—حتی با وجودِ آنکه تعدادِ زیادی توصیفاتِ آشکارِ آیات با جزئیاتی آشکارتر، آن فهم را نقض ‌کند—ممکن است فهم‌اش برایم زیبا باشد و احتمالاً مجذوبِ چنین زیبایی‌ای هم بشوم. اما بعید می‌دانم درک و شعورم را یکسره از دست بدهم و آن زیبایی و جذابیت را توقفگاهِ خودم قرار دهم و بدونِ دلیل و شاهد برای آن زیباییْ حجّیتِ معرفت‌شناختی هم قائل بشوم. همین معامله را درباره‌ی آنچه که زدودنِ متافیزیک و فهم و تجربه‌ای از نوعِ دیگر توسطِ دکتر شبستری نامیده‌ای به‌کار می‌برم. همچنین درباره‌ی برخی داستان‌هایِ جذابی که از مولوی خوانده‌ام. همچنین درباره‌ی هر کتابِ مقدسِ دیگر. امیدوارم روشن باشد که منظورم این نیست که آنها صرفاً داستان یا روایت‌هایی کهن هستند که هیچ ارتباطی با شناختِ ما ندارند.

1. واضح است که انسان‌هایی در قامتِ ابن سینا و پلنتینگا ابله نیستند. اما کاملاً محتمل است که باوری بلاهت‌آمیز داشته باشند. اینکه باور به جهانِ آخرت را شخصاً بلاهت‌آمیز می‌پندارم، از این جهت  است که برای چیزی که هیچ نوع تجربه‌ی حسی/شهودی از آن ندارم، نمی‌توانم جایگاهی قائل شوم. همچنین چیزی به‌نامِ وحی برای من حجّیتِ معرفتی ندارد.

1. دینخویی برای من معنای تقریباً روشنی دارد. آنچه که من از دینخویی می‌فهمم این است که فردی که در غرب متولد می‌شود، یا از کودکی با آن فرهنگ بزرگ می‌شود، به احتمالِ زیاد دینخو نیست، بلکه می‌تواند مالاً دین‌مدار باشد. او در مدارسی درس خوانده، تحتِ القائاتِ رسانه‌ها و در کل فرهنگی بوده که امکاناتِ تفکریِ دیگری نیز برایش مهیا بوده است. بسیاری در خاورمیانه تک منبعی بزرگ شده‌اند.(با گسترشِ اینترنت احتمالاً این وضعیت تغییر کرده و می‌کند) چنین افرادی به‌سختی می‌توانند از نگره‌ی دینی‌ای که روز و شب بر آنها باریده فاصله بگیرند. از این منظر بی‌دلیل نیست که عمده متفکرانِ یک فرهنگِ دینی نهایتاً پرسش‌شان حول و حوشِ تعامل‌شان با دین باقی می‌ماند با واریانس‌هایی کم و زیاد.

1. جهانِ ممکنی را تصور می‌کنم که در آن بیشترِ اطرفیان‌ام مذهبیونِ ناراضی از شرایط نبودند و کتابخانه‌ی آدم‌هایِ کتابخوانی که با آنها رفت و آمد داشتم از کتاب‌های سروش و شبستری و... مملو نبود. محتمل بود چنین مسیری را نروم و همان دست و پاهای مذکور را نزنم. انصافاً چیزِ خاصی از دست نمی‌دادم. ولی حتماً چیزهایِ مفیدی از نوعِ دیگر از آن‌ها آموخته‌ام که قابلِ انکار نیست. به هر حال و به هر دلیل من علاقه‌ی شدید یا استعدادم را نسبت به دنبال‌کردنِ مباحثِ نواندیشیِ دینی از دست داده‌ام. این بخشی از سرنوشتِ امثالِ من بوده که در مجموع از آن ممنون و راضی‌ام و گمان نمی‌کنم آدمِ خیلی ناسپاسی هم باشم. فکر می‌کنم این خود نوعی سپاسگزاری از یک معلمِ مصلح باشد که ابتدا او را فهم کنم و سپس به نقدش بپردازم. نیز از یکی از همین معلمان آموخته‌ام که شجاعتِ تغییر کردن را داشته باشم، هزینه‌اش را بپردازم و آینده را برای تجدیدِ نظرِ احتمالی باز بگذارم: شاید کاملاً برخطا بوده‌ باشم، اما نباخته‌ام، چون تا جای ممکن به فهمِ خودم وفادار بوده‌ام.

عجب گفت‌وگوی جدیِ وجدآوری بین شما دو تن (مهدی و حمید) بود. ممنون!
برای من نواندیشی دینی جاه‌طلبانه، وفادارانه (به دین)، ناممکن می‌آمده و بیشتر برایم  محترمانه بوده.تنها یک مسئلها آن دارم؛ اینکه از ساحت بحث و نظر و اندیشه‌ورزی خارج شود و به تز سیاسی و حکومتی تبدیل شود. 
اخیراً صحبت جالبی با کسی داشتم که فلسفۀ سیاسی کار می‌کند و خودش را «مسلمان سنتی» می‌خواند. مطالعاتش بیشتر متمرکز بر ایدۀ لیبرالیسم و نحوۀ حکومت‌داری‌اش است و معتقد است که کسی با متافیزیک مذهبی اساساً نظراً نمی‌تواند در کشوری که به شیوۀ لیبرالیسم اداره می‌شود زندگی دیندارانه‌ای داشته باشد. نکته‌اش برایم بدیع بود و فکر می‌کنم فهمیدم چه می‌گوید.
نواندیشی دینی از نوع سروش تاحدی به چنین افق سیاسی نزدیک است. مخالفت با سکولاریسم در ساحت قانون‌گذاری. اینکه برای تصویب قانونی درنهایت باید آن قانون را با متر دین سنجید در عمل به نظر ناشدنی می‌آید. 

بحث مربوط: خیلی نمی‌فهمم این قرائت از قیامت چطور ممکن است. فکر می‌کنم بیشتر به مفهوم اخلاق فارغ از مذهب یا اخلاق فضیلت‌گرا نزدیک باشد. قیامت را این‌طور فهمیده بودم که کارکرد معنابخشی به زندگی داشته باشد؛ اینکه حیات انسان با مرگ خاتمه نمی‌یابد. پرده‌ها می‌افتد (کارکرد معرفت‌بخشی).  
به حمید: سلام جداگانه می‌کنم و آرزو دارم سلامت و سرزنده باشی و حضوراً دیدار کنیم.

هر چند با نوعِ نگاهی که به اصیل-غیراصیل، به محافظه‌کار بودن یا نبودن، به تمامیت‌خواه بودن یا نبودن، به چند و چون یا وجود/عدمِ وجودِ زبانِ خنثی، داشته‌ای کمتر همدل‌ هستم، و بر این گمان‌ام که نوشته‌ات بر بنیادِ هستی‌شناختیِ تفکیکِ ذاتی از عرضیِ دین شکل گرفته است—یعنی همان تفکیکی که موردِ نقدِ من است—اما فکر می‌کنم تا حدودی محلِ اختلافات روشن‌تر و مشخص‌تر شده باشد. بنابراین صرفاً اشاره‌ی مختصری به محلِ اختلاف می‌کنم تا فرصتی دوباره که بتوانیم درباره‌شان بحث کنیم. امیدوارم این بحث‌ها بی‌حاصل نباشد و انگیزه‌ات را در پژوهشِ‌ِ آتی‌ات دو چندان کند. از معصومه، هم به‌خاطرِ پیگیری بحث‌ها و هم به‌خاطرِ آرزویش ممنون‌ام.

.....................

فکر می‌کنم چکیده‌ی اختلافاتِ پراکنده‌ را بتوان ذیلِ پرسشِ به‌هم پیوسته‌ی زیر طرح کرد:

• موضعِ معرفت‌شناختی‌مان نسبت به اصالتِ انسان چیست؟ و چگونه آن‌را توجیه می‌کنیم؟

اینکه چرا در اینجا موضعِ معرفت‌شناختی به موضعِ هستی‌شناختی اولویت دارد، به‌گمان‌ام ریشه در این بصیرتِ جاودانه دارد که به احتمالِ قریب به یقین تا روزی که انسان وجود دارد، اختلافاتِ عمیقِ حل‌ناشدنی بر سرِ چگونگیِ طرحِ پرسش از موضعِ هستی‌شناختی نیز وجود دارد. اما حداقل در چند قرنِ اخیر با رو شدنِ پدیده‌هایِ نوظهوری مانندِ علمِ تجربی، لااقل نه تنها توافقی بی‌سابقه بر سرِ چگونگیِ طرحِ پرسش‌هایِ معرفتی شکل گرفته، بلکه با تبیین‌هایی با وضوحِ بالا نیز همراه شده است. خلاصه کنم: مواضعِ معرفتی شروع‌کننده‌ی کندوکاوند، مواضعِ هستی‌شناختی پایانِ دهنده‌ی آن. بی‌آنکه شروع‌کننده باشیم، پایان‌دهنده نباشیم. شخصاً فکر می‌کنم دین پایان دهنده است—علیرغمِ علایق و بروزاتِ معرفتیِ دینداران‌اش—و از این‌رو به این معنا زایا نیست؛ صد البته که به معانیِ دیگر ممکن است زایا باشد یا نباشد.

به مهدی: :))
ممنونم!
به حمید: قربانت!

باز هم گفت‌وگوی خیلی خوبی بود.