عبادة الاحرار
گفت وقتی غلامی خریدم. گفتم چه نامی؟ گفت تا چه خوانی. گفتم چه خوری؟ گفت تا چه دهی. گفتم چه پوشی؟ گفت تا چه پوشانی. گفتم چه میکنی؟ گفت تا چه فرمایی. گفتم چه خواهی؟ گفت بنده را با خواست چه کار. پس با خود گفتم ای مسکین! تو در همه عمر خدای را همچنین بنده بوده ای؟ بندگی باری بیاموز.
ذکر ابراهیم ابن ادهم رحمه الله علیه—تذکره الاولیاء.
رابطهی عبد—مولا برای گذشتگان کاملاً قابل فهم بود، چون آن را در زندگیشان لمس میکردند. هر کسی یا خودش عبد کسی دیگر بود، یا عبدی برای خدمت به او کمر بسته بود. به این ترتیب، به راحتی همین رابطهی انسانی (یعنی میان انسانها) را در رابطهی خود و خدا منعکس میکردند. انسان (فارغ از اینکه در رابطهی انسانیاش عبد بوده یا مولا) میشد عبد و خدا میشد مولا.
در روزگار ما که خوشبختانه رابطهی غیر انسانی عبد—مولا بههم خورده و دیگر کسی بندهی کسی نیست، فهم رابطهمان با خدا هم دچار مشکل شده. ما هنوز میگوییم ما عبدیم و خدا مولا ولی راستش را بخواهید خودمان هم درست نمیدانیم چه میگوییم چون چنین رابطهای را بهطور انضمامی تجربه نکردهایم. هرچه زمان میگذرد و پیشتر که میرویم، میبینیم پدر دیگر بر فرزندانش ولایت ندارد، مرد بر همسرش ولایت ندارد و ... . مفهموم ولایت دارد از میان ما رخت برمیبندد.
شاید راحتتر این باشد که به اقتفای عرفا، رابطهمان با خدا را از عبد—مولا به عاشق—معشوق تغییر دهیم. ما آدمها هنوز عاشق میشویم و مورد عشق قرار میگیریم. این یک راه است، ولی عاشقشدنها هم عوض شده؛ عشقهایمان «عقلانی» و قصّهی مجنون افسانه شده. گیرم که خدا را در جایگاه معشوقی قرار دهیم که با کرشمهای آتش به جان عاشقان بیاندازد، هنگام نازکشی و کرشمهخری ما که شود، کُمیتمان لنگ است.
راه دیگر چیزی است که اخیراً از محمد مجتهد شبستری شنیدهام. میگفت باید برویم بهسمت دموکراتیک کردن رابطهی انسانها با خدا. خیلی عجیب و مبهم است ولی بهگمانم باید سر این رشته را محکم گرفت و پیش رفت. شاید هم روزی گره کور سیاست به دست الهیات باز شود.