مائده‌ی زمینی

پارسال روز اول ماه رمضان بود. اجباراً برای تمام کردن قرارهای دفاعِ پایان‌نامه تهران مانده بودم. مدتی بود درِ سلف را به رویم بسته بودند، انگار در دنیا را به رویم بسته باشند. هرچه از هم‌اتاقی‌ها پرسیدم که می‌خواهند برای افطاری چه کنند جواب روشنی نگرفتم.

غروب شده بود. وضو گرفتم و راه افتادم توی خیابان‌ها، دنبال چیزی برای خوردن. هرچه فکر کردم دیدم مجبورم به ساندویچ یا چیزی شبیه به آن راضی شوم. آخر کی روز اول ماه رمضان افطاری ساندویچ می‌خورد؟ از آن بدتر، پول‌هایم داشت تمام می‌شد و باید حداکثر صرفه‌جویی را در هزینه‌ها می‌کردم.

غریب افتاده بودم و حالم گرفته بود. گرفته‌حالی باعث شد بروم مسجد. آدم وقت‌های گرفتگی به خدا محتاج‌تر است. یاد آن بنده‌ی خدایی افتادم که می‌گویند هرگاه گرسنگی فشارش می‌داد آیه‌ی وَمَا مِن دَآبةٍ فِى ٱلْأَرْضِ إِلَّا عَلَى ٱللَّهِ رِزْقُهَا را می‌خواند و به خدا می‌گفت من هم دابه‌ای هستم. گفتم می‌روم نمازم را می‌خوانم و بعد در خیابان‌ها دنبال چیزی برای خوردن می‌گردم.

نماز که تمام شد ناباورانه دیدم در مسجد دارند سفره می‌اندازند. با تخم‌مرغ آب‌پز، پنیر، خرما، سبزی، نان و چای شیرین. اصلاً انتظارش را نداشتم. شاهانه‌ترین غذایی بود که در تمام عمرم خوردم. احساس می‌کردم خدا خودش برای مهمان غریبش سفره انداخته. طعم آن غذا دیگر هیچ‌گاه تکرار نشد.

«با کریمان کارها دشوار نیست»

دیروز ظهر، تک و تنها در دژبانی نشسته بودم و داشتم به جان خدا نق می‌زدم که مگر چه می‌شود امشب افطاری را با مادرم بخورم؟ دیدم آرزوی محالی است. سه ساعت بعد، مرا دست‌بند به دست، با یک متهم در اتوبوسی نشانده بودند تا در شیراز تحویل زندانش دهم. اذان مغرب که می‌گفتند، دم در خانه داشتم پوتین‌هایم را درمی‌آوردم.

آزادی عقیده؛ یک دفاعیه

آقای علی مطهری اخیراً گفته‌اند: «اسلام با آزادی تفکر موافق است ولی با آزادی عقیده موافق نیست چراکه هر عقیده‌ای منشاء فکر و عقلانیت ندارد و بسیاری از عقاید، برگرفته از تعصبات، راه آبا و اجداد و خرافه‌گرایی است و از همین رو اسلام با این دسته از عقاید مبارزه کرده است و آنها را زنجیری بر دست و پای بشر می‌داند.» فکر می‌کنم لازم است درباره‌ی این سخنان سه ملاحظه را در نظر داشته باشیم.

یکم. مرز بین عقیده‌ای که از راه «فکر و عقلانیت» کسب شده با عقیده‌ای که از راه «جزم‌گرایی» (تعصبات، راه آبا و اجداد و خرافه‌گرایی) به‌دست آمده چندان روشن نیست. به عنوان مثال، عقیده‌ی مسیحی‌زاده‌ای که پس از ۵ دقیقه مطالعه به این نتیجه می‌رسد که مسیحیت حق است را نه می‌توان کاملاً در دسته‌ی اوّل جا داد و نه در دسته‌ی دوم. بنابراین علی‌الاصول ممکن است که عقیده‌ی شخصی نه کاملاَ از راه «عقلانی» کسب شده باشد و نه کاملاً از راه «جزم‌گرایی». از متن این‌طور برمی‌آید که به نظر آقای مطهری اسلام با عقایدی که منشاء «عقلانی» داشته باشند موافق، و با عقایدی که منشاء «جزمی» داشته باشند مخالف است. آقای مطهری تکلیف اسلام را با شق سوم عقاید روشن نکرده است.

دوم. چنین به نظر می‌رسد که از نظر آقای مطهری، می‌توان فارغ از تعصبات، راه آبا و اجداد و خرافه‌گرایی تفکر کرد. اسم این نوع تفکر را «تفکر خالص» می‌گذاریم. گویا آقای مطهری توجه نکرده‌اند که «تفکر خالص» غیر ممکن است و هرگونه فکری لاجرم در زمینه‌ای رخ می‌دهد و خواهی‌نخواهی به جزمیات متفکر آغشته می‌شود. ما انسان‌ها نمی‌توانیم همه‌ی باورهایمان را تعطیل و سپس شروع به اندیشیدن کنیم. همواره باورهای قبلی ما که پر از جزمیات است بر تفکرات ما اثر می‌گذارد. نتیجه این می‌شود که در طول تاریخ، متفکران مسیحی غالباً از حوزه‌ی جغرافیایی مسیحیت برخاسته‌اند و متفکران مسلمان از حوزه‌ی جغرافیایی اسلام. نه توماس آکوییناس برای اندیشیدن چیزی کم گذاشت و نه ملاصدرا، ولی اوّلی مسیحی شد و دومی مسلمان. چون هیچ‌کدام «تفکر خالص» نداشتند و تحت تأثیر دیگر باورهای جزمی خود بودند.

سوم. آقای مطهری دو فرآیند برای کسب عقیده برشمرده‌اند: فرآیند تفکر و فرآیند جزمیت و تعصب. فرضاً اگر بتوانیم همچون آقای مطهری به‌طور قاطعی عقاید منتج از تفکر را از عقاید منتج از تعصب متمایز کنیم، با مشکلات دیگری روبرو می‌شویم.

آقای مطهری معتقدند که از نظر اسلام فرآیند تفکر آزاد است. فرآورده‌ی این فرآیند، عقیده است که بنا به نظر آقای مطهری، اسلام آزادی آن را به رسمیت نمی‌شناسد. سؤالی که می‌توان از آقای مطهری پرسید این است که وقتی متفکر نتواند آزادانه به نتیجه‌ی فکرش اعتقاد پیدا کند، آزادی فکر‌ برای او چه فایده‌ای دارد؟ اگر قرار باشد همه به یک فرآورده (عقیده) ی مشخص برسند، آزادی داشتن در فرآیند (تفکر) چه وجهی دارد؟ گویی آقای مطهری می‌گویند شما آزادید هرطوری می‌خواهید فکر کنید ولی آخرش باید به همان نتیجه‌ای که من رسیده‌ام برسید!

از طرف دیگر، آقای مطهری معتقدند که از نظر اسلام فرآیند جزمیت، فرآیندی نادرست است و اسلام، آزادی فرآورده (عقیده) ای که از این راه کسب شود را به رسمیت نمی‌شناسد. با این حساب، تعداد زیادی از مسلمانان جهان در داشتن عقیده‌ی اسلامی آزاد نخواهند بود، زیرا بسیاری از مسلمانان بدون فکر و تحقیق و صرفاً با اتکا به «تعصبات، راه آبا و اجداد و خرافه‌گرایی» مسلمان شده‌اند. آقای مطهری ناچارند بپذیرند که آنها آزاد نیستند عقیده‌ی اسلامی داشته باشند. اگر به هر وسیله‌ای این راه کسب عقیده برای این دسته از مسلمانان مجاز شمرده شود، سایر عقاید منتج از جزمیت هم باید از این امتیاز برخوردار باشند‌. اگر فرآیند جزمی آزاد است برای همه آزاد است و اگر ممنوع است برای همه ممنوع است.

به نظر می‌رسد که آقای مطهری می‌کوشد تا وجهه‌ی روشنفکرانه‌ی موافقت با آزادی اندیشه را برای اسلام دست‌وپا کند ولی درعین‌حال نمی‌خواهد به ملزومات این آزادی تن دهد. چنان‌که توضیح دادم، تلاش ایشان در تفکیک آزادی عقیده از آزادی تفکر با مشکلات متعددی روبرو است. بهتر است ایشان دست‌کم دست از یکی این دو بردارد: یا پز دادن با آزادی اندیشه، یا فهم آزادی‌ستیز از اسلام.

۷

- چرا ساکتی؟ تعریف کن این همه فلسفه خوندی چی یاد گرفتی؟

- سکوت!

بچه‌ها سربازها را دوست دارند

یکی از شیرین‌ترین تجربیات سربازی وقتی است که در خیابان راه می‌روی و بچه‌ها سلامت می‌کنند.

میراث‌خوار

صبح‌ها پدرم می‌رساندم مدرسه. انگار همیشه دیر باشد، با حداکثر سرعت و شتاب راه می‌رفت و من به دنبالش، هر چند قدمی که راه می‌رفتم، چند قدمی می‌دویدم. هیچ‌وقت ولی از او نخواستم که سرعت گام‌هایش را کم کند. تندتند راه رفتنش را دوست داشتم.

صبح‌ها که با پدرم به سمت مدرسه می‌رفتیم حرفی نمی‌زدیم. برعکس‌ مادرم که همیشه در کار تذکر و سفارش بود، پدرم فقط یک کار می‌کرد: بلندبلند و شمرده‌شمرده آیة الکرسی را می‌خواند. معلوم بود برای من می‌خواند. برای اینکه یادش بگیرم. برای اینکه حفظش کنم. او می‌خواند و من همراهش توی ذهنم تکرار می‌کردم. چند قدم راه می‌رفتم و چند قدم می‌دویدم. حتی رویم نمی‌شد آیة الکرسی را بلند بخوانم.

نزدیک بیست سال از آن روزها می‌گذرد. گاهی خودم را در خیابان پیدا می‌کنم درحالی‌که با حداکثر سرعت و شتاب ممکن قدم برمی‌دارم و در ذهنم آیة الکرسی را می‌خوانم. هنوز رویم نمی‌شود آیة الکرسی را بلند بخوانم.