خیالِ دست

کجا تحریم کرده؟ چنین چیزی ندیده‌ام تابه‌حال.

موافقم. اگر بلاگفا آن جو را درست نمی‌کرد، حداقل من همان‌جا مانده بودم. ولی حتماً شما هم قبول دارید که بلاگفا حق نداشت به خاطر اینکه یک وبلاگ‌نویس به او انتقاد کرده، یا به خاطر اینکه اعلام کرده می‌خواهد جای دیگری وبلاگ‌نویسی‌اش را ادامه دهد، آن وبلاگ را مسدود کند.

آدم‌ها متفاوت‌اند و در مقابل چنین مسئله‌ای واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. یک نفر ترجیح می‌دهد از بلاگفا بیرون بیاید، یک نفر ترجیح می‌دهد همان‌جا ادامه دهد. این خیلی به سلیقه و ذائقه‌ی افراد بستگی دارد. نه می‌شود آن‌هایی که رفته‌اند را ملامت کرد و نه آن‌هایی که مانده‌اند را. هر وبلاگ‌نویسی حق دارد انتخاب کند که کجا می‌خواهد وبلاگ بنویسد.

در این نسخه‌ای که من از نرم‌افزار مهاجر دارم -و آن را از سایت بلاگ گرفته‌ام- علاوه بر بلاگفا، می‌شود از سرویس‌دهنده‌های پرشن‌بلاگ، میهن‌بلاگ، وردپرس و بلاگر هم اطلاعات را به بلاگ منتقل کرد.

تا آنجایی که متوجه شدم، ادعای شما این است که تأثیر جو، آگاهی را تقریباً صفر می‌کند. اوّلاً دلیلی له این ادعا اقامه نکرده‌اید. ثانیاً مشخص نکرده‌اید که چقدر آگاهی لازم است تا بتوان گفت کاری درست است. یعنی با آگاهی نزدیک به صفر نمی‌شود کار درست انجام داد؟ یا نمی‌شود فهمید که کار درست است؟ ثالثاً می‌توانم مثال‌هایی بزنم از کارهایی که علی‌العموم درست پنداشته می‌شوند -یا حداقل من فکر می‌کنم درست‌اند- ولی، درعین‌حال، جو در آن کارها به‌شدت تأثیر گذاشته است. همه‌ی انقلاب‌ها علیه استبداد -علی‌الخصوص انقلاب اسلامی ایران- کارهایی بوده‌اند که جو در آن‌ها تأثیر بسزایی داشته‌ است. آیا ادعای شما این است که انقلاب -چون جو در آن تأثیر می‌گذارد- کار نادرستی است؟ یا انقلابیون -چون تحت تأثیر جو هستند- نمی‌دانند که کار درستی می‌کنند یا نمی‌کنند؟! مثال دوم جنگ است. وقتی کشوری به کشور ما حمله می‌کند، بسیاری از مردم تحت تأثیر جو به جبهه می‌روند. آیا ادعای شما این است که جنگ کردن به منظور دفاع از کشور، کار نادرستی است؟ یا جنگاوران نمی‌دانند که کار درستی می‌کنند یا نمی‌کنند؟! رابعاً گاه می‌شود که نمی‌شود منتظر ماند تا جو فروکش کند و بعد کار را انجام داد؛ گاهی بعضی از امور -هرچند با جو همراه‌اند- انتخاب سریع را می‌طلبند. همچنان که ممکن است پس از فروکش کردن جو فکر کنیم و ببینیم فرصت کار درست از بین رفته و باید زودتر اقدام می‌کردیم. پس همیشه نمی‌توان منتظر ماند تا جو بخوابد و بعد دست به اقدام زد.

از نظر من، درست یا نادرست بودن کارها، مستقل از جوگیر بودن یا جوگیر نبودن کننده‌ی کار است. بنابراین، ممکن است که فرد جوگیری کاری درست انجام دهد و بداند که دارد کار درستی انجام می‌دهد. معیار من برای تشخیص کار درست از نادرست، تأثیر جو نیست. معیار من، توجیهی است که کننده‌ی کار برای انجام کارش دارد. مثلاً توجیه من این بود که «صاحب‌خانه‌ی قلدر را نمی‌توانم تحمل کنم» و این توجیه است که باید مورد نقد قرار گیرد و نه جوگیر شدن یا نشدن.

اوّلاً اگر منظورتان از «تعریف»، تعریفِ ارسطویی است، تعریف خاصی برای «در جو قرار گرفتن» ندارم. ولی اگر قرار باشد منظورم را روشن‌تر کنم، می‌گویم فلان شخص تحت تأثیر جو قرار گرفته، اگر تأثیر محیط اطرافش بر او بیشتر از نُرمِ تأثیرپذیری او یا بیشتر از تأثیرپذیری نُرمِ جامعه در آن موقعیت باشد. طبیعتاً تعریف دقیق نیست ولی امیدوارم منظورم را برساند.

خوب است شما هم تعریفتان را بگویید، مخصوصاً که نوشته‌اید «فکر می کنم حرفم از تعریف جو در می آید.» منظورتان این است که گزاره‌ی «کسی که کار درستی را تحت جو انجام داده، عملش نادرست است» یک گزاره‌ی تحلیلی است؟!

ثانیاً احتمالاً شما «آگاهی به کار داشتن» را طوری به‌کار می‌برید که من متوجه نمی‌شوم. آگاهی داشتن من به کارم چه ربطی دارد به توجیهی که برایش می‌آورم؟ مگر ما برای همه‌ی کارهایمان توجیه داریم؟ یا مگر ما باید برای همه‌ی کارهایمان توجیه داشته باشیم؟ من فکر می‌کنم که ما برای خیلی از کارهایمان (اگر نگویم اکثر کارهایمان) توجیه لحظه‌ای نداریم؛ یعنی قبلاً به دلیل انجام دادن کارمان فکر نمی‌کنیم و فقط انجامش می‌دهیم. و فکر می‌کنم نیازی هم نیست که برای انجام دادن کارهایمان حتماً توجیهی داشته باشیم.

نوشته‌اید «حرف زدن راجع به عمل فاعل هم به درستی/نادرستی فعلش و هم به قصدش(قصد از نظر من رابطه مستقیم با آگاه بودن فرد دارد) ربط دارد.» فرض کنید شخصی برای کارش دلیل داشته باشد ولی دلش نخواهد درباره‌ی دلیلش حرف بزند و توضیح دهد. آیا شما چنین شخصی را ناآگاه می‌دانید؟ یا فرض کنید شخصی به دلیل «الف» کاری را انجام دهد، ولی وقتی از او دلیل می‌خواهید دلیل «ب» را ذکر کند. آیا این شخص ناآگاه است؟

احساس می‌کنم قسمت ثانیاً کامنت شما را نمی‌فهمم؛ مخصوصاً رابطه‌ی آگاهی و استدلال را. فکر می‌کنم کاملاً ممکن است که شخصی بدون انجام هیچ استدلالی، کاری را آگاهانه انجام دهد. بااین‌همه، متوجه نمی‌شوم اصلاً چرا باید بحث را به این موضوع بکشیم. حداقل من قبل از اسباب‌کشی، به انجام این کار فکر کردم و برای کارم دلیل داشتم و البته تحت تأثیر جو هم بودم. پس اگر آن‌طوری که شما می‌گویید استدلال داشتن پیش‌شرط آگاهی باشد، من آگاهانه کارم را انجام داده‌ام.

ثالثاً فرض کنید یک چریک، آهنگی انقلابی و سلحشورانه را گوش می‌کند و در جو آن قرار می‌گیرد و بعد عملیات انتحاری می‌کند. اگر چند لحظه قبل از کشته شدن، زمان را نگه دارید و از او بپرسید که چرا دارد این کار را می‌کند، شاید او نتواند درلحظه به شما جواب دهد. شاید احساساتش به جوش آمده و همین، علّت کار او است. ولی آیا می‌توان گفت کار آن چریک بی‌ارزش است؟ خیر. مگر فقط کارهایی که برایشان دلیل داریم باارزش‌اند؟

به‌نظرم درستی و نادرستی اعمال ما، ربط وثیقی با توجیه‌مان برای انجام آن کارها دارد، ولی فکر نمی‌کنم ارزش‌داشتن یا نداشتن اعمال ما ربط مشخصی به توجیهات ما داشته باشد.